Με τη βοήθεια του Χριστού μας επιχειρούμε να οδηγηθούμε στα γεγονότα της Μεγάλης Εβδομάδας

Εισαγωγή

Πριν αρχίσει αυτό το άρθρο θα ήθελα να υπογραμμιστεί ότι σε καμιά περίπτωση δε χρήζει θεολογικών δαφνών, αλλά σκοπό έχει να μοιραστεί, με τους πιστούς, ο γράφων τις εκκλησιαστικές και πνευματικές αναζητήσεις του, από τους οποίους ζητά συγχώρεση για τα, λόγω αγνοίας, λάθη και παραλείψεις.

Η Μεγάλη Εβδομάδα, προσφωνείται Μεγάλη από τη μια λόγω των κοσμοσωτήριων γεγονότων που συμβαίνουν κατά τη διάρκειά της και από την άλλη γιατί προσκαλεί τους πιστούς να βιώσουν τα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Αυτή την περίοδο η Εκκλησία βρίσκεται σε μια λειτουργική πανδαισία και καλεί όλους ανεξαιρέτως να συμμετέχουν «ψυχή τε και σώματι» σ’ αυτή.

Η Μ. Εβδομάδα ξεκινά από την Μ. Δευτέρα και τελειώνει την Κυριακή του Πάσχα. Εδώ υπάρχει το εξής παράδοξο. Η ακολουθία της ημέρας (του όρθρου) π.χ της Μ. Δευτέρας τελείται την προηγουμένη το βράδυ, δηλαδή στο παράδειγμά μας το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων. Αυτό γίνεται για να δοθεί η ευκαιρία σε όσους περισσότερους πιστούς γίνεται να συμμετέχουν σ’ αυτή τη λειτουργική πανδαισία. Πρέπει να σημειωθεί όμως ότι και το πρωί κάθε ημέρας γίνονται ακολουθίες όπως αυτή των Ωρών, προηγιασμένη Θεία Λειτουργία, και Μ. Πέμπτη και Μ. Σάββατο, η Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου. Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα γεγονότα της Μ. Εβδομάδας και τα σημαντικότερα λειτουργικά χαρακτηριστικά της.

Οι τρείς πρώτες ημέρες μας προετοιμάζουν πνευματικά για το θείο δράμα με τις «Ακολουθίες του Νυμφίου». Αυτό απεικονίζεται πλήρως στη θλιμμένη εικόνα του νυμφίου ενώ δεσπόζει το γνωστό τροπάριο:

Ἰδοὺ ὁ Νυμφίος ἔρχεται ἐν τῷ μέσῳ τῆς νυκτός, καὶ μακάριος ὁ δοῦλος, ὃν εὑρήσει γρηγοροῦντα, ἀνάξιος δὲ πάλιν, ὃν εὑρήσει ῥαθυμοῦντα. Βλέπε οὖν ψυχή μου, μὴ τῶ ὕπνω κατενεχθής, ἵνα μῄ τῶ θανάτω παραδοθής, καὶ τῆς βασιλείας ἔξω κλεισθής, ἀλλὰ ἀνάνηψον κράζουσα. Ἅγιος, Ἅγιος, Ἅγιος εἶ ὁ Θεός, διὰ τῆς Θεοτόκου ἐλέησον ἡμᾶς.

Μετάφραση

Ιδού ο Νυμφίος Χριστός θα έλθει έξαφνα τα μεσάνυκτα. Ευτυχής θα είναι ο άνθρωπος τον οποίο θα βρει ο Κύριος να αγρυπνεί και να είναι έτοιμος, ανάξιος όμως είναι εκείνος που θα τον βρει αμελής και απροετοίμαστος. Πρόσεχε, λοιπόν, ψυχή μου, μη καταληφθείς από τον πνευματικό ύπνο και παραδοθείς στο θάνατο και καταδικαστείς με αυτόν τον τρόπο να μείνεις έξω από τη Βασιλεία των Ουρανών. Αλλά φρόντισε να συνέλθεις και φώναξε δυνατά: Άγιος, Άγιος, Άγιος είσαι εσύ ο Θεός, ελέησέ μας με το να μας διαφυλάττεις υπό την προστασία και την καθοδήγηση της Θεοτόκου.

Μεγάλη Δευτέρα (Κυριακή Βαΐων βράδυ)

Αυτή την ημέρα κυριαρχούν δύο γεγονότα:

1. Η ζωή του Ιωσήφ, του 11^ου γιου του Πατριάρχη Ιακώβ, του ονομαζόμενου Παγκάλου, δηλαδή του ωραίου στο σώμα και την ψυχή. Ο Ιωσήφ προεικονίζει με την περιπέτειά του (που πουλήθηκε σκλάβος στην Αίγυπτο) με τον ίδιο τον Χριστό και το πάθος Του. Ο Ιωσήφ αποτελεί πρότυπο ελεύθερου προσώπου: «τον δουλοθέντα μεν το σώματι, την ψυχήν δε αδούλωτον συντηρούντα» (οίκος από τοσυναξάρι της ημέρας), δηλαδή δούλος εξωτερικά, ελεύθερος εσωτερικά.
2. Το περιστατικό της άκαρπης συκιάς που ξέρανε ο Χριστός (Ματθ. 21, 18-22):
   Συμβολίζει την Συναγωγή των Εβραίων και γενικά την ζωή του Ισραηλιτικού λαού που ήταν άκαρποι από καλά έργα. Αυτό το περιστατικό έχει συμβολική και παραβολική σημασία και δεν αναφέρεται μόνο στους Εβραίους της τότε εποχής αλλά και εμάς τους σημερινούς ορθόδοξους χριστιανούς.

Μεγάλη Τρίτη (Μεγάλη Δευτέρα βράδυ)

Θυμόμαστε και ζούμε δύο παραβολές:

1. Των δέκα παρθένων (Ματθ. 25,1-13) που μας διδάσκει να είμαστε έτοιμοι και γεμάτοι από πίστη και φιλανθρωπία.
2. Των Ταλάντων (Ματθ. 25,14-30). Με τον όρο τάλαντο εννοούνται τα ταλέντα που μας δίνει ο Χριστός, όχι μόνο για να είμαστε εργατικοί και να φτιάχνουμε έργα που να προκαλούν δέος μπροστά στα μάτια των ανθρώπων, αλλά και να καλλιεργούμε τα πνευματικά μας χαρίσματα.

Μεγάλη Τετάρτη (Μεγάλη Τρίτη βράδυ)

Η Μεγάλη Τετάρτη είναι αφιερωμένη στην αμαρτωλήγυναίκα (Λουκ. 7,47) στην «εν πολλαίς αμαρτίες περιπεσούσα γυνή», η οποία μετανιωμένη ζητά συγχώρηση για τα αμαρτήματά της και αλείφοντας «τους πόδας» του Κυρίου με μύρο δείχνει την ταπείνωσή της, την αγάπη και την πίστη της σ’ Αυτόν. Ψάλλεται το περίφημο τροπάριο (δοξαστικό) της Υμνογράφου Μοναχής Κασσιανής (που δεν είναι η αμαρτωλή γυναίκα, όπως συχνά παρεξηγείται):

Κύριε, ἡ ἐν πολλαῖς ἁμαρτίαις περιπεσοῦσα Γυνή, τὴν σὴν αἰσθομένη θεότητα, μυροφόρου ἀναλαβοῦσα τάξιν, ὀδυρομένη μύρα σοί, πρὸ τοῦ ἐνταφιασμοῦ κομίζει. Οἴμοι! λέγουσα, ὅτι νὺξ μοί, ὑπάρχει, οἶστρος ἀκολασίας, ζοφώδης τε καὶ ἀσέληνος, ἔρως τῆς ἁμαρτίας. Δέξαι μου τὰς πηγὰς τῶν δακρύων, ὁ νεφέλαις διεξάγων τῆς θαλάσσης τὸ ὕδωρ, κάμφθητί μοὶ πρὸς τοὺς στεναγμοὺς τῆς καρδίας, ὁ κλῖνας τοὺς οὐρανούς, τὴ ἀφάτω σου κενώσει, καταφιλήσω τοὺς ἀχράντους σου πόδας, ἀποσμήξω τούτους δὲ πάλιν, τοὶς τῆς κεφαλῆς μου βοστρύχοις, ὧν ἐν τῷ Παραδείσω Εὔα τὸ δειλινόν, κρότον τοὶς ὠσὶν ἠχηθεῖσα, τῶ φόβω ἐκρύβη. Ἁμαρτιῶν μου τὰ πλήθη καὶ κριμάτων σου ἀβύσσους, τὶς ἐξιχνιάσει ψυχοσώστα Σωτήρ μου; Μὴ μὲ τὴν σὴν δούλην παρίδης, ὁ ἀμέτρητον ἔχων τὸ ἔλεος.

Μετάφραση

Κύριε, η γυναίκα, η οποία περιέπεσε σε πολλές αμαρτίες, επειδή εννόησε ότι είσαι ο Θεός, αναλαμβάνει έργο μυροφόρου και θρηνωδούσα φέρνει σε σένα μύρα για να σε αλείψει πριν ακόμη ενταφιαστείς. Και λέει: Αλίμονο σε μένα διότι εγώ ζω μέσα σε μια νύκτα η οποία είναι γεμάτη από πυκνό σκότος και δε φωτίζεται ούτε από αμυδρό φως όπως είναι το φως της Σελήνης, τρέχω προς τη σαρκική ηδονή ασυγκράτητος, όπως τρέχουν τα ζώα όταν τα κεντρίσει αλογόμυγα, ζω κυριευμένη από τον έρωτα της αμαρτίας. Αλλά Συ που υψώνεις τα ύδατα της θαλάσσης, μετάβαλλε αυτά σε σύννεφα, δέξαι των δακρύων μου το ακατάσχετο ρεύμα και χαμήλωσε από το άπειρο ύψος σου προς εμένα, που σε ικετεύω με τους στεναγμούς της καρδιάς μου, Συ, ο οποίος, με την ακατάληπτη και απερίγραπτη ενανθρώπησή Σου, χαμήλωσες τους ουρανούς (και κατήλθες στη γη). Θα φιλήσω με συνεχή και ακατάπαυστα φιλήματα τους αμόλυντούς Σου πόδας και πάλι (βρέχουσα αυτούς με τα δάκρυά μου) θα τους σπογγίξω με τις πλεξίδες της κεφαλής μου, αυτά τα πόδια των οποίων το βροντώδη ήχο (από το βάδισμά σου) όταν άκουσε μέσα στον Παράδεισο η Εύα εκείνο το δειλινό (της ημέρας της παραβάσεως) φοβήθηκε και από το φόβο της κρύφτηκε. Τα πλήθη των αμαρτιών μου αλλά και τα απύθμενα βάθη των κρίσεών Σου και των βουλών Σου (δηλαδή τους μυστηριώδεις και απερινόητους τρόπους που χρησιμοποιείς για τη σωτηρία των ανθρώπων), ποιος θα μπορέσει να εξερευνήσει, ω ψυχοσώστα Σωτήρ μου; Ω εσύ που έχεις άπειρη την ευσπλαχνία, μη παραβλέψεις εμένα, τη δική σου δούλη!

Μεγάλη Τετάρτη (απόγευμα)

Τελείται το Μυστήριο του Ευχελαίου, το οποίο, ετυμολογικά σημαίνει την ευχή του ελαίου, και έχει ιδιαίτερη σημασία στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Το ευχέλαιο ως Μυστήριο έχει τη δομή Όρθρου και της Θείας Λειτουργίας. Στην αρχή ψάλλεται το «Θεός Κύριος» και συνεχίζει με τα απολυτίκια, το κανόνα και τα τροπάρια των αίνων. Στο δεύτερο μέρος έχουμε τα ειρηνικά και μετά διαβάζονται εφτά αναγνώσματα από τον Απόστολο, εφτά ευαγγέλια και εφτά ευχές. Κατά την διάρκεια του μυστηρίου ο ιερέας ανάβει ένα κερί για κάθε Ευαγγέλιο που διαβάζει (σύνολο 7). Στο τέλος γίνεται η μύρωση των πιστών στο μέτωπο, στο πηγούνι, στα μάγουλα και στις παλάμες.

Μεγάλη Πέμπτη (Μεγάλη Τετάρτη βράδυ)

Την Μεγάλη Πέμπτη γιορτάζουμε 4 γεγονότα :

1. Τον Ιερό Νιπτήρα, το πλύσιμο δηλαδή των ποδιών των μαθητών από τον Κύριο, δείχνοντας για το ποια πρέπει να είναι η διακονία των πιστών στην Εκκλησία.
2. Τον Μυστικό Δείπνο, με τον οποίο ο Χριστός μας παραδίδει τοΜυστήριο της ΘείαςΕυχαριστίας.
3. Την Υπερφυή ΑρχιερατικήΠροσευχή του Κυρίου, στο Όρος των Ελαιών και
4. Την Προδοσία του Ιούδα, δηλαδή την αρχή του Πάθους του Κυρίου.

Μεγάλη Πέμπτη (πρωί)

Τελείται η Θεία λειτουργία του Μ. Βασιλείου και υπάρχει μια παράδοση, αυτής της ευρείας συμμετοχής των πιστών στη Θεία Μετάληψη εις ανάμνισην του Μυστικού Δείπνου στον οποίο ο Κύριος, όπως προαναφέρθηκε, μας παρέδωσε αυτό το λυτρωτικό μυστήριο. Εξέχουσα θέση έχει εδώ το κατανυκτικό τροπάριο που ψάλλεται και τις άλλες μέρες του χρόνου κατά τη διάρκεια της Θείας Μεταλήψεως:

Τοῦ Δείπνου σου τοῦ μυστικοῦ, σήμερον Υἱὲ Θεοῦ, κοινωνὸν μὲ παράλαβε, οὐ μὴ γὰρ τοὶς ἐχθροῖς σου τὸ Μυστήριον εἴπω, οὐ φίλημά σοὶ δώσω, καθάπερ ὁ Ἰούδας, ἀλλ’ ὡς ὁ Ληστὴς Ὁμολογῶ σοί. Μνήσθητί μου Κύριε, ὅταν ἔλθης ἐν τῇ Βασιλεία σου.

Μετάφραση

Ω Υιέ του Θεού, παράλαβέ με σήμερα ως συνδαιτημόνα στο μυστικό Σου δείπνο (δηλαδή στο μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας), διότι δεν πρόκειται να αποκαλύψω στους εχθρούς σου το μυστήριο ούτε να σου δώσω (προδοτικό) φίλημα όπως ο Ιούδας, αλλά καθώς ο (μετανοημένος) ληστής σε αναγνωρίζω (ως βασιλιά) και Σε ικετεύω: θυμήσου με, Κύριε, όταν έρθεις με τη δόξα της βασιλείας Σου.

Μεγάλη Παρασκευή (Μεγάλη Πέμπτη βράδυ)

Έχουμε την κορύφωση του θείου δράματος, όπου τελείται η «Ακολουθία των Παθών», θυμόμαστε και βιώνουμε τα Σωτήρια και φρικτά Πάθη του Κυρίου και Θεού μας. Δηλαδή:

α) Τα πτυσίματα β) τα μαστιγώματα γ) τις κοροϊδίες δ) τους εξευτελισμούς ε) τα κτυπήματα στ) το αγκάθινο στεφάνι και κυρίως την ζ) Σταύρωση και τον θάνατο του Χριστού μας.

Αυτή τη μέρα διαβάζονται τα 12 ευαγγέλια που παρουσιάζουν, από τους τέσσερις ευαγγελιστές, τα πάθη του Κυρίου. Ο Σταυρός του Κυρίου, που αποτελείται από το Σώμα κρεμασμένο στο ξύλο, βρίσκεται όλο το χρόνο πίσω από την Αγία Τράπεζα. Σήμερα το Σώμα αποσπάται από το ξύλο το οποίο φέρεται στο μέσο του ναού. Σε κάποια στιγμή μετά το5^ο Ευαγγέλιο τα φώτα σβήνουν και το Σώμα μετά την περιφορά γύρω από το ξύλο,από τον ιερέα, κρεμάται σ’ αυτό ενώ ψάλλεται το συγκλονιστικό τροπάριο:

Σήμερον κρεμᾶται ἐπὶ ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τὴν γῆν κρεμάσας. (ἐκ γ’). Στέφανον ἐξ ἀκανθῶν περιτίθεται, ὁ τῶν Ἀγγέλων Βασιλεύς. Ψευδῆ πορφύραν περιβάλλεται, ὁ περιβάλλων τὸν οὐρανὸν ἐν νεφέλαις. Ῥάπισμα κατεδέξατο, ὁ ἐν Ἰορδάνῃ ἐλευθερώσας τὸν Ἀδάμ. Ἥλοις προσηλώθη, ὁ Νυμφίος τῆς Ἐκκλησίας. Λόγχῃ ἐκεντήθη, ὁ Υἱὸς τῆς Παρθένου.

Προσκυνοῦμέν σου τὰ Πάθη Χριστέ. (ἐκ γ’). Δεῖξον ἡμῖν, καὶ τὴν ἔνδοξόν σου Ἀνάστασιν.

Μετάφραση
Σήμερα κρεμάται από το Σταυρό Αυτός που στήριξε τη γη πάνω στο νερό, στεφάνι από αγκάθια φοράει ο Βασιλιάς των Αγγέλων, ψεύτικη πορφύρα (βασιλικό ένδυμα) φορά, Αυτός που περιέβαλε τον ουρανό με σύννεφα, καταδέχτηκε να τον χαστουκίσουν, Αυτός που με το βάπτισμα του ελευθέρωσε τους ανθρώπους από την αμαρτία. Τρυπήθηκε με λόγχη ο Γιός της παρθένου. Προσκυνάμε τα Πάθη Σου Χριστέ, αξίωσέ μας να δούμε και την ένδοξή Σου Ανάσταση.

Αυτό το γεγονός είναι αδύνατο να περιγραφεί με λόγια αλλά πρέπει να βιωθεί από τους πιστούς (που δυστυχώς πολλές φορές δεν παρευρίσκονται στην Ακολουθία).

Μεγάλη Παρασκευή (πρωί)

Σε μια πολύ κατανυκτική τελετή (άγνωστη στους πολλούς), γίνεται η αποκαθήλωση του Κυρίουμας ο οποίος αποσπάται από τον ξύλινο σταυρό, περιβάλλεται με «σινδόνι καθαρά» (όπως ακριβώςέκανε ο Ιωσήφ από Αριμαθαίας) και τοποθετείται στο στολισμένο (από τα λουλούδια και τα στεφάνια της προηγούμενης ημέρας) Επιτάφιο. Το ακόλουθο τροπάριο είναι χαρακτηριστικό αυτού του γεγονότος.

Ὅτε ἐκ τοῦ ξύλου σὲ νεκρόν, ὁ Ἀριμαθαίας καθεῖλε, τὴν τῶν ἁπάντων ζωήν, σμύρνη καὶ σινδόνι σὲ Χριστὲ ἐκήδευσε, καὶ τῶ πόθω ἠπείγετο, καρδία, καὶ χείλει, σῶμα τὸ ἀκήρατον, σοῦ περιπτύξασθαι, ὅμως συστελλόμενος φόβω, χαίρων ἀνεβόα σοί. Δόξα, τὴ συγκαταβάσει σου Φιλάνθρωπε.

Μετάφραση

Όταν ο εξ Αριμαθαίας καταγόμενος Ιωσήφ κατέβασεν από το ξύλο του Σταυρού Σε, που είσαι η ζωή των όλων, τότε Σε ενταφίασε, Χριστέ, αφού σε άλειψε με Σμύρνα και Σε τύλιξε με σινδόνα. Και ενώ καταπιεζόταν από τον πόθο να εναγκαλιστεί επάνω στην καρδιά του και να ασπαστεί με τα χείλη το αμόλυντο Σώμα Σου, όμως διστάζοντας (να πράξει αυτό) από φόβο, έλεγε προς Σε μεγαλοφώνως και πλήρης χαράς (για τη σωτηρία που έφερε ο θάνατός Σου: Δόξα ανήκει στην ταπείνωσή Σου φιλάνθρωπε Κύριε.

Μεγάλο Σάββατο (Μεγάλη Παρασκευή βράδυ):

Ψάλλονται τα Εγκώμια που είναι ο επιτάφιος θρήνος της Παναγίας και έχουμε την περιφορά του Επιταφίου, στην οποία συμμετέχει πολύ μεγάλο πλήθος πιστών. Τα εγκώμια περιλαμβάνουν τρεις στάσεις, που συμβολίζουν την Αγία Τριάδα, διότι ο Χριστός δε σώζει μόνος του τον άνθρωπο. Κατ’ επέκταση ο αριθμός τρία (3) είναι συμβολικός στην Εκκλησία γενικότερα, όπως το Τριώδιο, τον Τρισάγιο ύμνο, οι Τρεις Παίδες εν καμίνω και η τριήμερος Ταφή του Κυρίου. Τα αρχικά τροπάρια κάθε μιας από τις τρεις στάσεις δίνονται παρακάτω:

• Ἡ ζωὴ ἐν τάφῳ, κατετέθης Χριστέ, καὶ Ἀγγέλων στρατιαὶ ἐξεπλήττοντο, συγκατάβασιν δοξάζουσαι τὴν σήν(πρώτη στάση.
• Ἄξιόν ἐστι, μεγαλύνειν σὲ τὸν Ζωοδότην, τὸν ἐν τῷ Σταυρῶ τὰς χείρας ἐκτείναντα, καὶ συντρίψαντα τὸ κράτος τοῦ ἐχθροῦ (δεύτερη στάση).
• Αἱ γενεαὶ πᾶσαι, ὕμνον τὴ Ταφή σου, προσφέρουσι Χριστέ μου (τρίτη στάση).

Μετάφραση

• Χριστέ, Συ που είσαι η (όντως) ζωή, τοποθετήθηκες σε τάφο (ως νεκρός), και στρατιές των Αγγέλων αισθάνονταν κατάπληξη και δοξολογούσαν την άπειρη ταπείνωσή Σου.
• Είναι πρέπον να δοξάζουμε με μεγάλη δόξα Εσένα, το χορηγό της ζωής ο Οποίος εξέτεινε τα χέρια σου πάνω στο Σταυρό και (με αυτόν τον τρόπο) συνέτριψες τη δύναμη του εχθρού (Διαβόλου).
• Όλες οι γενεές (των ανθρώπων) προσφέρουν, Χριστέ μου, ύμνο στην ταφή Σου.

Το Μεγάλο Σάββατο (πρωί)

Εορτάζονται ηΤαφή του Κυρίου και η εις Άδου Κάθοδος όπου κήρυξε σε όλους τους νεκρούς.

Εδώ υπάρχει το εξής παράδοξο. Κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της ακολουθίας ακούγεται το:

Ἀνάστα, ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν, ὅτι σὺ κατακληρονομήσεις ἐν πᾶσι τοῖς ἔθνεσι.

Μετάφραση

Σήκω επάνω, ω Θεέ, και κρίνε τη γη, διότι σε Σένα θα περιέλθουν ως κληρονομία Σου όλα τα έθνη (και επομένως έχεις δικαίωμα να επιβάλλεις σε αυτά την κρίση Σου).

Kαι ο ιερέας σκορπίζει στην Εκκλησία και τους πιστούς φύλλα δάφνης. Έτσι μιλάμε για την λεγόμενη «1ηΑνάσταση». Αυτό συμβαίνει γιατί αυτό το πρωί του Μ. Σαββάτου γίνεται (μαζί με τη Θεία Λειτουργία του Μ. Βασιλείου) η ακολουθία του εσπερινού της επόμενης ημέρας δηλαδή της Κυριακής του Πάσχα, οπότε ψάλλονται αναστάσιμα τροπάρια. Έτσι γίνεται το προανάκρουσμα της Αναστάσεως που εντείνει την προσμονή της λυτρώσεως όλης της κτίσεως από την φθορά και τον θάνατο.

Κυριακή του Πάσχα (Μ. Σάββατο μεσάνυχτα)

Το Μεγάλο Σάββατο μεσάνυχτα (δηλαδή ουσιαστικά την Κυριακή), έχουμε την ζωηφόρο Ανάσταση του Κυρίου μας, την ήττα του θανάτου και της φθοράς και την αφή του Αγίου Φωτός στον κόσμο από το Πανάγιο Τάφο, με το τροπάριο:

Δεῦτε λάβετε φῶς ἐκ τοῦ ἀνεσπέρου φωτός, καὶ δοξάσατε Χριστόν, τὸν ἀναστάντα ἐκ νεκρῶν.

Στη συνέχεια ακολουθεί το ευαγγέλιο της Αναστάσεως:

Κατά Μάρκον 16,1-8

Διαγενομένου τοῦ Σαββάτου, Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ Μαρία ἡ τοῦ Ἰακώβου καὶ Σαλώμη ἠγόρασαν ἀρώματα, ἵνα ἐλθοῦσαι ἀλείψωσιν τὸν Ἰησοῦν. Καὶ λίαν πρωΐ τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων ἔρχονται ἐπὶ τὸ μνημεῖον ἀνατείλαντος τοῦ ἡλίου. Καὶ ἔλεγον πρὸς ἑαυτάς, Τίς ἀποκυλίσει ἡμῖν τὸν λίθον ἐκ τῆς θύρας τοῦ μνημείου; καὶ ἀναβλέψασαι θεωροῦσιν ὅτι ἀποκεκύλισται ὁ λίθος, ἦν γὰρ μέγας σφόδρα. Καὶ εἰσελθοῦσαι εἰς τὸ μνημεῖον, εἶδον νεανίσκον καθήμενον ἐν τοῖς δεξιοῖς, περιβεβλημένον στολήν λευκήν, καὶ ἐξεθαμβήθησαν. ὁ δὲ λέγει αὐταῖς, Μὴ ἐκθαμβεῖσθε, Ἰησοῦν ζητεῖτε τὸν Ναζαρηνὸν τὸν ἐσταυρωμένον, ἠγέρθη, οὐκ ἔστιν ὦδε, ἴδε, ὁ τόπος ὅπου ἔθηκαν αὐτόν, ἀλλ’ ὑπάγετε, εἴπατε τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ καὶ τῷΠέτρῳ, ὅτι προάγει ὑμᾶς εἰς τὴν Γαλιλαίαν, ἐκεῖ αὐτὸν ὄψεσθε, καθὼς εἶπεν ὑμῖν. Καὶ ἐξελθοῦσαι ταχὺ ἔφυγον ἀπὸ τοῦ μνημείου, εἶχε δὲ αὐτὰς τρόμος καὶ ἔκστασις, καὶ οὐδενὶ οὐδὲν εἶπον, ἐφοβοῦντο γάρ.

Μετάφραση

Ὅταν ἐπέρασε τὸ Σάββατον, ἡ Μαρία ἡ Μαγδαληνὴ καὶ ἡ Μαρία τοῦ Ἰακώβου καὶ ἡ Σαλώμη ἀγόρασαν ἀρώματα διὰ νὰ ἔλθουν νὰ τὸν ἀλείψουν. Καὶ πολὺ πρωΐ, τὴν πρώτην ἡμέραν τῆς ἑβδομάδος, ἔρχονται εἰς τὸ μνῆμα, ἀφοῦ εἶχε ἀνατείλει ὁ ἥλιος, καὶ ἔλεγαν μεταξύ τους, «Ποιὸς θὰ μᾶς κυλίσῃ τὸν λίθον ἀπὸ τὴν πόρτα τοῦ μνημείου;». Καὶ ὅταν ἐσήκωσαν τὰ μάτια τους, βλέπουν ὅτι ὁ λίθος εἶχε κυλισθῆ. Ἦτο δὲ πάρα πολὺ μεγάλος. Καὶ ὅταν ἐμπῆκαν εἰς τὸ μνῆμα, εἶδαν ἕνα νέον μὲ λευκὴν στολὴν νὰ κάθεται εἰς τὰ δεξιὰ καὶ κατελήφθησαν ἀπὸ φόβο. Αὐτὸς δὲ λέγει εἰς αὐτάς, «Μὴ τρομάζετε. Τὸν Ἰησοῦν ζητᾶτε τὸν Ναζαρηνὸν τὸν σταυρωμένον; Ἀναστήθηκε, δὲν εἶναι ἐδῶ. Νά ὁ τόπος ὅπου τὸν ἔβαλαν. Ἀλλὰ πηγαίνετε καὶ πέστε εἰς τοὺς μαθητάς του καὶ εἰς τὸν Πέτρον, «Πηγαίνει πρὶν ἀπὸ σᾶς εἰς τὴν Γαλιλαίαν, ἐκεῖ θὰ τὸν ἰδῆτε, καθὼς σᾶς εἶπε». Καὶ ἐβγῆκαν καὶ ἔφυγαν ἀπὸ τὸ μνημεῖον διότι τὰς κατεῖχε τρόμος καὶ ἔκπληξις. Καὶ σὲ κανέναν δὲν εἶπαν τίποτε, διότι ἐφοβοῦντο.

Στις 12.00 ακριβώς (αμέσως μετά το ευαγγελικό ανάγνωσμα) αναγγέλλεται, και πάλι πανηγυρικά (δυστυχώς στις περισσότερες περιπτώσεις «θάβεται» η φωνή του ιερέα, από τα εκκωφαντικά βεγγαλικά),ο κοσμοσωτήριος και τροπαιούχος ύμνος του Πάσχα:

Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, θανάτῳ θάνατον πατήσας, καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι, ζωὴν χαρισάμενος.

Οι πιστοί αλληλοασπάζονται και χαιρετιούνται χαρούμενοι με τις ευχές (που από δω και πέρα χαιρετιούνται με αυτές για 40 μέρες):

Χριστὸς ἀνέστη – Αληθῶς ἀνέστη!

Ακολουθεί και ολοκληρώνεται το μεγαλύτερο ίσως λειτουργικό γεγονός της Ορθοδοξίας με τον όρθρο και η Θεία Λειτουργία του Πάσχα μέχρι περίπου στις 02.00 το πρωί. Δυστυχώς οι περισσότεροι πιστοί είτε δεν το ξέρουν, ή το ακούν από τα χείλη του ιερέως και αδιαφορούν προτιμώντας το μεταμεσονύκτιο τραπέζι (με την μαγειρίτσα, τα κόκκινα αυγά και τα καλτσούνια), αντί των Αχράντων Μυστηρίων που προσφέρονται πλουσιοπάροχα σε όλους τους πιστούς όπως λέγει και ο κατηχητικός λόγος του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου που αναγιγνώσκεται στο τέλος της Θ. Λειτουργίας:

Εἴ τις εὐσεβὴς καὶ φιλόθεος ἀπολαυέτω τῆς καλῆς ταύτης καὶ λαμπρᾶς πανηγύρεως, Εἴ τις δοῦλος εὐγνώμων, εἰσελθέτω χαίρων εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου αὐτοῦ. Εἴ τις ἔκαμε νηστεύων, ἀπολαυέτω νῦν τὸ δηνάριον. Εἴ τις ἀπὸ τῆς πρώτης ὥρας εἰργάσατο, δεχέσθω σήμερον τὸ δίκαιον ὄφλημα. Εἴ τις μετὰ τὴν τρίτην ἦλθεν, εὐχαρίστως ἑορτασάτω. Εἴ τις μετὰ τὴν ἕκτην ἔφθασε, μηδὲν ἀμφιβαλλέτω· καὶ γὰρ οὐδὲν ζημιοῦται. Εἴ τις ὑστέρησεν εἰς τὴν ἐννάτην, προσελθέτω, μηδὲν ἐνδοιάζων. Εἴ τις εἰς μόνην ἔφθασε τὴν ἑνδεκάτην, μὴ φοβηθῇ τὴν βραδύτητα· φιλότιμος γὰρ ὢν ὁ Δεσπότης, δέχεται τὸν ἔσχατον, καθάπερ καὶ τὸν πρῶτον. Ἀναπαύει τὸν τῆς ἑνδεκάτης, ὡς τὸν ἐργασάμενον ἀπὸ τῆς πρώτης. Καὶ τὸν ὕστερον ἐλεεῖ, καὶ τὸν πρῶτον θεραπεύει, κᾀκείνῳ δίδωσι, καὶ τούτῳ χαρίζεται. Καὶ τὰ ἔργα δέχεται, καὶ τὴν γνώμην ἀσπάζεται. Καὶ τὴν πρᾶξιν τιμᾷ, καὶ τὴν πρόθεσιν ἐπαινεῖ· οὐκοῦν εἰσέλθετε πάντες εἰς τὴν χαρὰν τοῦ Κυρίου ἡμῶν, καὶ πρῶτοι καὶ δεύτεροι τὸν μισθὸν ἀπολαύετε. Πλούσιοι καὶ πένητες μετ’ ἀλλήλων χορεύσατε. Ἐγκρατεῖς καὶ ῥάθυμοι τὴν ἡμέραν τιμήσατε. Νηστεύσαντες καὶ μὴ νηστεύσαντες, εὐφράνθητε σήμερον. Ἡ τράπεζα γέμει τρυφήσατε πάντες, ὁ μόσχος πολὺς μηδεὶς ἐξέλθῃ πεινῶν. Πάντες ἀπολαύετε τοῦ συμποσίου τῆς πίστεως. Πάντες ἀπολαύσατε τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητος. Μηδείς θρηνείτω πενίαν· ἐφάνη γὰρ ἡ κοινὴ βασιλεία. Μηδεὶς ὀδυρέσθω πταίσματα· συγγνώμη γὰρ ἐκ τοῦ τάφου ἀνέτειλε. Μηδεὶς φοβείσθω θάνατον· ἠλευθέρωσε γὰρ ἡμᾶς τοῦ Σωτῆρος ὁ θάνατος. Ἔσβεσεν αὐτόν, ὑπ’ αὐτοῦ κατεχόμενος. Ἐσκύλευσε τὸν ᾍδην, ὁ κατελθὼν εἰς τὸν ᾍδην. Ἐπίκρανεν αὐτόν, γευσάμενον τῆς σαρκὸς αὐτοῦ, καὶ τοῦτο προλαβὼν Ἡσαΐας, ἐβόησεν· ὁ ᾍδης, φησίν, ἐπικράνθη συναντήσας σοι κάτω. Ἐπικράνθη, καὶ γὰρ κατηργήθη. Ἐπικράνθη, καὶ γὰρ ἐνεπαίχθη. Ἐπικράνθη, καὶ γὰρ ἐνεκρώθη. Ἐπικράνθη, καὶ γὰρ καθῃρέθη. Ἐπικράνθη, καὶ γὰρ ἐδεσμεύθη. Ἔλαβε σῶμα, καὶ Θεῷ περιέτυχεν. Ἔλαβε γῆν, καὶ συνήντησεν οὐρανῷ. Ἔλαβεν, ὅπερ ἔβλεπε, καὶ πέπτωκεν, ὅθεν οὐκ ἔβλεπε. Ποῦ σου θάνατε τὸ κέντρον; ποῦ σου ᾍδη τὸ νῖκος; Ἀνέστη Χριστός, καὶ σὺ καταβέβλησαι. Ἀνέστη Χριστὸς καὶ πεπτώκασι δαίμονες. Ἀνέστη Χριστός, καὶ χαίρουσιν Ἄγγελοι. Ἀνέστη Χριστός, καὶ ζωὴ πολιτεύεται. Ἀνέστη Χριστός, καὶ νεκρὸς οὐδεὶς ἐπὶ μνήματος. Χριστὸς γὰρ ἐγερθείς ἐκ νεκρῶν ἀπαρχὴ τῶν κεκοιμημένων ἐγένετο. Αὐτῷ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων, Ἀμήν.

Μετάφραση

Όποιος είναι ευσεβής και φιλόθεος, ας απολαύσει την ωραία τούτη και λαμπρή πανήγυρη. Όποιος είναι ευγνώμων υπηρέτης, ας εισέλθει χαρούμενος σ’ αυτό το δείπνο της χαράς του Κυρίου. Όποιος κοπίασε νηστεύοντας, ας χαρεί τώρα τον μισθό του. Όποιος εργάστηκε από την πρώτη ώρα, ας δεχθεί σήμερα την δίκαιη πληρωμή. Αν κάποιος ήλθε μετά την τρίτη ώρα, ας εορτάσει ευχαριστώντας. Αν μετά την έκτη ώρα έφθασε κάποιος, καθόλου ας μην αμφιβάλει, διότι σε τίποτε δε θα ζημιωθεί. Αν κάποιος καθυστέρησε και ήλθε στην ενάτη ώρα, ας προσέλθει χωρίς ενδοιασμό. Αν πάλι κάποιος έφτασε μόλις στις ένδεκα, ας μη φοβηθεί την αργοπορία. Διότι, ως φιλότιμος που είναι ο Δεσπότης, δέχεται τον τελευταίο όπως ακριβώς και τον πρώτο. Αναπαύει αυτόν που έφτασε την ενδεκάτη ώρα, όπως και αυτόν που εργάστηκε από την πρώτη. Και τον τελευταίο ελεεί και τον πρώτο βραβεύει. Και σε κείνον δίδει και σ αυτόν δείχνει τη χάρη του. Και τα έργα δέχεται και τη γνώμη ασπάζεται. Και την πράξη τιμά και την πρόθεση επαινεί. Εισέλθετε λοιπόν όλοι στο δείπνο της χαράς του Κυρίου μας• και πρώτοι και δεύτεροι απολαύσατε την αμοιβή σας. Πλούσιοι και φτωχοί, όλοι μαζί χορέψετε. Εγκρατείς και φυγόπονοι, την ημέρα τιμήστε. Όσοι νηστέψατε μα κι όσοι δε νηστέψατε ευφρανθείτε σήμερα. Το τραπέζι είναι γεμάτο, ευχαριστηθείτε όλοι. Το μοσχάρι είναι άφθονο, κανείς ας μη φύγει πεινασμένος. Όλοι απολαύσατε το συμπόσιο της πίστης. Όλοι απολαύσατε τον πλούτο της θεϊκής καλοσύνης και αγαθότητας. Κανείς να μη θρηνεί για φτώχεια, διότι φανερώθηκε η κοινή βασιλεία του Θεού. Κανείς να μην οδύρεται για τα σφάλματά του, αφού ανέτειλε συγγνώμη από τον τάφο του Χριστού. Κανείς να μη φοβάται το θάνατο, διότι από τα δεσμά του μας ελευθέρωσε του Σωτήρα ο θάνατος. Έσβησε το θάνατο, Αυτός που έγινε λεία του θανάτου. Λεηλάτησε τον Άδη, Αυτός που κατέβηκε στον Άδη. Πίκρανε αυτόν, του οποίου γεύτηκε την σάρκα. Αυτό ακριβώς προφητεύοντας ο Ησαΐας κήρυξε: Ο Άδης, λέει, πικράθηκε, όταν Σε συνάντησε στον κόσμο του. Πικράθηκε, διότι πραγματικά καταργήθηκε (οι πιστοί απαντούν θριαμβευτικά «επικράνθη»). Πικράθηκε, διότι όντως εμπαίχθηκε. Πικράθηκε, διότι στ’ αλήθεια νεκρώθηκε. Πικράθηκε, διότι καθαιρέθηκε. Πικράθηκε, διότι αλυσοδέθηκε και φυλακίστηκε. Έλαβε (ο Άδης) ένα σώμα και του συνέβη να πέσει πάνω στο Θεό. Έλαβε (ο Άδης) γη και συνάντησε ουρανό. Έλαβε (ο Άδης) αυτό που έβλεπε και εξέπεσε απ’ Αυτόν που δεν έβλεπε. Που είναι, θάνατε, το κεντρί σου; Που είναι, άδη, η έπαρσή σου; Αναστήθηκε ο Χριστός και συ κατανικήθηκες (οι πιστοί απαντούν θριαμβευτικά «ανέστη»). Αναστήθηκε ο Χριστός και γκρεμίστηκαν οι δαίμονες. Αναστήθηκε ο Χριστός και χαίρονται οι Άγγελοι. Αναστήθηκε ο Χριστός και κυβερνά η ζωή. Αναστήθηκε ο Χριστός και κανείς νεκρός πια σε μνήμα. Διότι με το να αναστηθεί από τους νεκρούς ο Χριστός, έγινεν η πρώτη συγκομιδή των καρπών της ανάστασης ανάμεσα στους κεκοιμημένους.

Σ’ Αυτόν ανήκει η δόξα και δύναμη στους απέραντους αιώνες.

Αμήν.

Οι περισσότεροι θα περίμεναν αυτό το λειτουργικό οδοιπορικό της Μ. Εβδομάδας να τελείωνε εδώ. Όμως υπάρχει κάτι ακόμη, άγνωστο στους πολλούς που προτιμούν (συμπεριλαμβανομένου τις περισσότερες φορές και του γράφοντος) το σουβλιστό αρνάκι και τα άλλα εδέσματα της ημέρας.

Κυριακή του Πάσχα (το πρωί ή το απόγευμα)

Τελείται ο «Εσπερινός της Αγάπης», όπου διαβάζεται το Ιερό Ευαγγέλιο της ημέρας σε πολλές γλώσσες:

Ἐκ τοῦ κατὰ Ἰωάννην (κ΄ 19 – 25)

Οὔσης ὀψίας τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ τῇ μιᾷ σαββάτων, καὶ τῶν θυρῶν κεκλεισμένων ὅπου ἦσαν οἱ μαθηταὶ συνηγμένοι διὰ τὸν φόβον τῶν Ἰουδαίων, ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον, καὶ λέγει αὐτοῖς· Εἰρήνη ὑμῖν. 20 καὶ τοῦτο εἰπὼν ἔδειξεν αὐτοῖς τὰς χεῖρας καὶ τὴν πλευρὰν αὐτοῦ. ἐχάρησαν οὖν οἱ μαθηταὶ ἰδόντες τὸν Κύριον. 21 εἶπεν οὖν αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς πάλιν· Εἰρήνη ὑμῖν. καθὼς ἀπέσταλκέ με ὁ πατήρ, κἀγὼ πέμπω ὑμᾶς. 22 καὶ τοῦτο εἰπὼν ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς· Λάβετε Πνεῦμα ἅγιον· 23 ἄν τινων ἀφῆτε τὰς ἁμαρτίας, ἀφίενται αὐτοῖς, ἄν τινων κρατῆτε, κεκράτηνται.

24 Θωμᾶς δὲ εἷς ἐκ τῶν δώδεκα ὁ λεγόμενος Δίδυμος, οὐκ ἦν μετ’ αὐτῶν ὅτε ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς. 25 ἔλεγον οὖν αὐτῷ οἱ ἄλλοι μαθηταί· Ἑωράκαμεν τὸν Κύριον. ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· Ἐὰν μὴ ἴδω ἐν ταῖς χερσὶν αὐτοῦ τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὸν δάκτυλόν μου εἰς τὸν τύπον τῶν ἥλων, καὶ βάλω τὴν χεῖρά μου εἰς τὴν πλευρὰν αὐτοῦ, οὐ μὴ πιστεύσω.

Μετάφραση

19 Κατὰ τὴν ἑσπέραν τῆς ἡμέρας ἐκείνης, τῆς πρώτης τῆς ἑβδομάδος, καὶ ἐνῷ οἱ πόρτες ἦσαν κλειστές, ἐκεῖ ὅπου ἦσαν συγκεντρωμένοι οἱ μαθηταί, διότι ἐφοβοῦντο τοὺς Ἰουδαίους, ἦλθε ὁ Ἰησοῦς καὶ στάθηκε εἰς τὸ μέσον καὶ τοὺς λέγει, «Εἰρήνη νὰ εἶναι μαζί σας». 20 Ὅταν εἶπε αὐτό, τοὺς ἔδειξε τὰ χέρια του καὶ τὴν πλευράν του. Οἱ μαθηταὶ ἐχάρησαν διότι εἶδαν τὸν Κύριον. 21 Ὁ Ἰησοῦς τοὺς εἶπε καὶ πάλιν, «Εἰρήνη νὰ εἶναι μαζί σας. Καθὼς ἔστειλε ἐμὲ ὁ Πατέρας καὶ ἐγὼ στέλλω ἐσᾶς». 22 Ὅταν εἶπε αὐτό, ἐφύσησε εἰς τὸ πρόσωπον καὶ τοὺς λέγει, «Λάβετε Πνεῦμα Ἅγιον· 23 ἐὰν συγχωρέσετε τὶς ἁμαρτίες κανενὸς τοῦ εἶναι συγχωρημένες· ἂν κανενὸς δὲν τὶς συγχωρήσετε, θὰ μείνουν ἀσυγχώρητες». 24 Ὁ Θωμᾶς, ἕνας ἀπὸ τοὺς δώδεκα, ὁ ὀνομαζόμενος Δίδυμος, δὲν ἦτο μαζί τους ὅταν ἦλθε ὁ Ἰησοῦς. 25 Τοῦ εἶπαν λοιπὸν οἱ ἄλλοι μαθηταί, «Εἴδαμε τὸν Κύριον». Αὐτὸς δὲ τοὺς εἶπε, «Ἐὰν δὲν ἰδῶ εἰς τὰ χέρια του τὸ σημάδι ἀπὸ τὰ καρφιὰ καὶ δὲν βάλω τὸ δάκτυλό μου εἰς τὸ σημάδι ἀπὸ τὰ καρφιὰ καὶ δὲν βάλω τὸ χέρι μου εἰς τὴν πλευράν του, δὲν θὰ πιστέψω».

Έτσι διατρανώνεται παγκοσμίως η νίκη του θανάτου και η εποχή της Καινούριας Διαθήκης, της χαράς και της Αναστάσιμης ελπίδας. Το ακόλουθο τροπάριο αναδεικνύει το πνεύμα της ημέρας:

Ἀναστάσεως ἡμέρα, καὶ λαμπρυνθῶμεν τῇ πανηγύρει, καὶ ἀλλήλους περιπτυξώμεθα. Εἴπωμεν ἀδελφοί, καὶ τοῖς μισοῦσιν ἡμᾶς· Συγχωρήσωμεν πάντα τῇ Ἀναστάσει, καὶ οὕτω βοήσωμεν· Χριστὸς ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, θανάτῳ θάνατον πατήσας, καὶ τοῖς ἐν τοῖς μνήμασι, ζωὴν χαρισάμενος.

Μετάφραση

Σήμερα είναι η μέρα της Αναστάσεως! Ας γίνουμε λαμπροί και ακτινοβολούντες προς χάρη της μεγάλης αυτής εορτής, και ας αγκαλιάσουμε ο ένας τον άλλο. Ας πούμε αδερφοί και σε αυτούς που μας μισούν: εμπρός, ας συγχωρέσουμε τα πάντα χάρη της Αναστάσεως (του Χριστού) καιτότε (αφού κάνουμε αυτό και συμφιλιωθούμε με τους εχθρούς μας, ) ας κραυγάσουμε (χαρμόσυνα): Ο Χριστός αναστήθηκε από τους νεκρούς, αφού με το θάνατό του κατανίκησε το θάνατο, και χάρισε ζωή στους εντός των μνημάτων νεκρούς.

Επίλογος

Οι πιστοί βιώνουμε τα Πάθη και την Ανάσταση του Χριστού συμμετέχοντας ενεργά σε αυτά, μέσω της απαράμιλλης σε ωραιότητα λειτουργικής ζωής, με «συμπόρευση», «συσταύρωση» και «συνανάσταση»! Ο Χριστός εκουσίως (με την θέληση του), έπαθε και ανέστη για να σωθούμε όλοι εμείς! Αυτό σημαίνει ότι δεν λυπούμαστε «μοιρολατρικά» για το Πάθος του, αλλά για τις δικές μας αμαρτίες και αφού μετανιώνουμε ειλικρινώς μπορούμε την αντικειμενική σωτηρία που χάραξε ο Χριστός να την κάνουμε και υποκειμενική – προσωπική σωτηρία!

Πηγές:

1. http://www.oodegr.com/oode/orthod/eortes/M.Bdomada1.htm 
2. www.analogion.gr
3. π. Νεκταρίου Μαρκάκη, Αναμνηστικόν μνήμες και εορτές της Εκκλησίας, εκδ. Τήνος, Αθήνα 2009, σελ. 155-156.
4. Πρ. Αλεξάνδρου Σμέμαν, Μικρό Οδοιπορικό της Μεγάλης Εβδομάδας, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα 2001.
5. Ηλίας Οικονόμου, Ημεροδρόμιο Μεγάλης Εβδομάδος, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1996.

Μεταφράσεις:

1. Επιφανίου Ι. Θεοδωρόπουλου, “Η Μεγάλη Εβδομάς (μετά ερμηνείας)”, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος
2. https://sites.google.com/site/kainidiathikineoellinika/home