Είναι διεθνώς αναγνωρισμένο ότι η Ελληνική και ιδιαίτερα η Κρητική αποτελεί σήμερα το πιο επιτυχημένο πρότυπο σωστής διατροφής που επιφέρει προστασία από καρδιοπάθειες, καρκίνο και άλλες ασθένειες προσφέροντας κατά συνέπεια μακροζωία. Αυτή η διατροφή δεν είναι επίτευγμα της σημερινής εποχής αλλά των προγόνων μας. Σ’ αυτό το σημείο επικεντρώνουμε την προσοχή μας σε κάτι πολύ σημαντικό: ότι η νηστεία της Ορθόδοξης Εκκλησίας αποτελούσε αναπόσπαστο κομμάτι της Κρητικής διατροφής γεγονός το οποίο γενικώς δεν αναφέρεται ή εντέχνως αποσιωπάται.
Παρά το γεγονός ότι η Κρητική διατροφή αποτελεί πρότυπο όπως προαναφέρθηκε κατηγορήθηκε από πολλούς επιστήμονες ότι είναι διατροφή με υψηλά λιπαρά (μέχρι και 40% της ημερήσιας ενεργειακής κατανάλωσης έναντι του προτεινόμενου 25-30%). Η απάντηση σε αυτό είναι ότι η κατανάλωση λιπαρών προέρχεται κυρίως από το εξαιρετικά παρθένο ελαιόλαδο που περιέχει στο μεγαλύτερο ποσοστό μονοακόρεστα λιπαρά και πολλά αντιοξειδωτικά.
Περιεχόμενα
Η τάξη της νηστείας
Οι πρόγονοί μας νήστευαν (ακόμη και το λάδι τις Τετάρτες και τις Παρασκευές όλο το χρόνο), τη Μεγάλη Σαρακοστή, το Δεκαπενταύγουστο, τη νηστεία των Χριστουγέννων και αυτή των Αγίων Αποστόλων, μάλιστα σε ποσοστό 60%. Σήμερα 15% νηστεύει όλες τις νηστείες του έτους. Το ενθαρρυντικό όμως είναι ότι το 80% νηστεύει τη Μεγάλη Εβδομάδα.
Νηστεία, ετυμολογικά, σημαίνει «δεν τρώγω» από τη σύνθετη λέξη «νη + εσθίω». Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της εντολής αποτελεί η οσία Μαρία η Αιγυπτία. Η τάξη της εκκλησίας στο θέμα της νηστείας έχει ως εξής: (1) Νηστεία «οίνου και ελαίου», κοινώς άλαδο, (2) κατάλυσις «οίνου και ελαίου», δηλαδή επιτρέπεται το λάδι και το κρασί
(3) κατάλυσις ιχθύος, οπότε επιτρέπεται και το ψάρι, (4) κατάλυσις αυγών, γάλακτος και γαλακτοκομικών και (5) κατάλυσις εις πάντα, οπότε επιτρέπεται και το κρέας. Περίπου 200 μέρες το χρόνο προβλέπεται νηστεία των περιπτώσεων (1) και (2). Τη Μεγάλη Σαρακοστή κάθε Τετάρτη και Παρασκευή έχει άλαδο (γιατί σύμφωνα με τον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό: να νηστεύωμεν πάντοτε, μα περισσότερον την Τετράδη, διότι επουλήθηκε ο Κύριος και την Παρασκευή διατί εσταυρώθη), και τις άλλες μέρες έχει λάδι. Την 25η Μαρτίου και την Κυριακή των Βαΐων έχει ψάρι. Την Καθαρή Δευτέρα έχει αυστηρά άλαδο. Η νηστεία αρχικά τρομάζει και μπορεί να φαντάζει ουτοπική σε μερικούς η δυνατότητα εφαρμογής αυτών των κανόνων. Είναι πράγματι έτσι;
Η πολυπληθέστατη ποικιλία νηστίσιμων τροφίμων
Η νηστεία προτείνει (και όχι επιβάλλει) την αποχή τροφίμων από την ομάδα του γάλακτος και την ομάδα του κρέατος εκτός όμως των θαλασσινών (μαλάκια, οστρακοειδή, μαλακοόστρακα) και των οσπρίων. Μαζί με τα τελευταία «επιτρέπονται» όλες οι άλλες ομάδες τροφίμων δηλαδή των φρούτων, των λαχανικών, των δημητριακών και των ελαίων. Από αυτό το γεγονός και μόνο ότι η σύγχρονη διατροφή προτείνει άφθονα φρούτα και λαχανικά γίνεται κατανοητή η μεγάλη σημασία της νηστείας. Στον πίνακα φαίνεται η μεγάλη ποικιλία νηστίσιμων τροφίμων που είναι δυνατόν να καταναλωθούν στη νηστεία και φυσικά μπορούν να μαγειρευτούν με τους ποικίλους τρόπους της παραδοσιακής Ελληνικής κουζίνας.
|
Λαχανικά |
Όσπρια |
Δημητριακά και προϊόντα |
|
αγκινάρες αρακάς κολοκύθια κουνουπίδι μελιτζάνες μπάμιες σπανάκι φασολάκια ντομάτα αγγούρι πιπεριά Λάχανο Μαρούλι |
γίγαντες κουκιά ρεβίθια σόγια φάβα φακές φασόλια
|
Μακαρόνια Πατάτες ρύζι ψωμί παξιμάδι φρυγανιές κουλούρι άρτος κριτσίνια
|
|
Φρούτα |
θαλασσινά |
Έλαια |
|
ακτινίδια αχλάδια μανταρίνια μήλα μπανάνες πορτοκάλια άλλα εποχής αποξηραμένα |
γαρίδες καβούρι καλαμάρι μύδια σουπιά ταραμάς χταπόδι Ταραμοσαλάτα σαλιγκάρια
|
ελιές ταχίνι αβοκάντο ελαιόλαδο φυστικοβούτυρο |
|
Γλυκά |
Ξηροί καρποί |
Διάφορα |
|
κουταλιού βουτήματα κέικ λουκουμάδες σοκολάτα υγείας χαλβάς μαρμελάδες Μέλι |
αμύγδαλα καρύδια σταφίδες φουντούκια φιστίκια ποπ-κορν
|
Τυρί νηστίσιμο Αρωματικά βότανα Κακάο Καφές |
|
|
Επιστήμη της διατροφής
Τα οφέλη της νηστείας από διατροφικής απόψεως είναι πολλά. Η περιστασιακή αποχή από τα τρόφιμα ζωικής προελεύσεως είναι μιας πρώτης τάξεως ευκαιρία για αποτοξίνωση του οργανισμού. Μειώνει τις κορεσμένες που είναι οι πιο βλαβερές. Έχει βρεθεί ότι ταυτόχρονα μειώνονται η χοληστερίνη κατά 40-50 mg και τα τριγλυκερίδια κατά τη διάρκεια της Σαρακοστής. Παράλληλα η μεγάλη κατανάλωση φρούτων, λαχανικών, δημητριακών και οσπρίων κατά τη διάρκεια της νηστείας μειώνει την αρτηριακή πίεση και παρέχει αυξημένες ποσότητες φυτικών ινών, που μπορεί να ξεπεράσουν τη μέση ημερήσια συνιστώμενη διαιτητική πρόσληψη (30g/μέρα) μέχρι και 40%. Οι φυτικές ίνες διευκολύνουν την πέψη, μειώνουν τη χοληστερίνη και προφυλάσσουν από διάφορες μορφές καρκίνου.
Το σησάμι
Σύμφωνα με έρευνα του τμήματος Γεωπονίας Α.Π.Θ, το σησάμι και τα παράγωγά του, ο χαλβάς και το ταχίνι αποτελούν ένα μικρό διατροφικό θαύμα. Περιέχουν πολλές αντιοξειδωτικές ουσίες – περίπου 2,5 φορές περισσότερες από το ελαιόλαδο- που μειώνουν τη χοληστερίνη, προστατεύουν από τον καρκίνο και βοηθούν στην καλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Αποτελούν πλούσια πηγή σιδήρου, φωσφόρου, καλίου και σε μικρότερα ποσά περιέχουν μαγνήσιο, ψευδάργυρο και σελήνιο. Τέλος, είναι οι πλούσιες πηγές πρωτεϊνών (περίπου 20%) είναι μεγάλης θρεπτικής αξίας ιδιαίτερα σε συνδυασμό με τα δημητριακά (π.χ λαγάνα) και όσπρια (π.χ ρεβίθια).
Οι πρωτεΐνες, ο σίδηρος και άλλα
Όσον αφορά την αποχή από τις ζωικές πρωτεΐνες, οι ανάγκες του οργανισμού καλύπτονται πλήρως από τις πρωτεΐνες των οσπρίων, των δημητριακών, των παραγώγων σησαμιού και των θαλασσινών. Πρέπει επίσης να αναφερθεί η βελτίωση της θρεπτικής αξίας των φυτικών πρωτεϊνών με τους κατάλληλους συνδυασμούς τροφίμων, όπως τα όσπρια με το ρύζι στο φακόρυζο ή το ρεβυθόριζο και το σπανακόρυζο.
Κάποιες ομάδες ανθρώπων μπορεί να έχουν ιδιαίτερες διατροφικές απαιτήσεις σε κάποια θρεπτικά συστατικά, όπως ο σίδηρος που βρίσκεται σε καλύτερα αφομοιώσιμη μορφή στα ζωικά τρόφιμα. Και σε αυτή την περίπτωση οι ανάγκες μπορούν να καλυφθούν από τα όσπρια, τα λαχανικά όπως το σπανάκι ή το χαλβά, που μια μερίδα του δίνει το 50% της συνιστώμενης διαιτητικής πρόσληψης. Επίσης η απορρόφηση του σιδήρου αυξάνεται με τη βιταμίνη C, δηλαδή συνιστώνται πολλά φρούτα, όπως πορτοκάλια, ακτινίδια και χυμοί. Τέλος, οι ανάγκες σε απαραίτητα ω-3 και ω-6 λιπαρά οξέα καλύπτονται με κατανάλωση θαλασσινών, τα οποία ενισχύουν, επίσης, τον οργανισμό με σίδηρο και ζωικές πρωτεΐνες, χωρίς βλαβερά λίπη. Τέλος το ασβέστιο βρίσκεται αντί του γάλακτος σε πράσινα φυλλώδη λαχανικά, όσπρια και ξηρούς καρπούς.
Το μέτρο
Οι βασικές αρχές της υγιεινής διατροφής εφαρμόζονται και στην περίοδο της νηστείας, που συνιστούν ισορροπία στη λήψη των θρεπτικών συστατικών, ποικιλία στην επιλογή των τροφίμων και μέτρο στην ποσότητα. Έτσι εφιστάται η προσοχή στην κάλυψη των βασικών αναγκών σε πρωτεΐνες, βιταμίνες και ανόργανα συστατικά, όπως ο σίδηρος και το ασβέστιο. Οι νηστίσιμες επιλογές, όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, ιδιαίτερα στην πατρίδα μας, είναι απεριόριστες και σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να καταναλώνουμε κατά τη διάρκεια της νηστείας μόνο ψωμί, ζυμαρικά και πατάτες. Τέλος, τροφές με πλούσια διατροφική αξία από τη μια, όπως τα διάφορα θαλασσινά, ο χαλβάς και οι ελιές μπορεί από την άλλη να δημιουργήσουν προβλήματα αύξησης του βάρους με την άμετρη κατανάλωσή τους.
Σ’ αυτό το τελευταίο κρίνεται σημαντικό να αναφερθεί η ρήση ενός από τους Πατέρες της Εκκλησίας, τον άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη για τις τάξεις του φαγητού: «…τρεις τάξεις έχει το φαγητόν, εγκράτειαν, αυτάρκειαν, και κόρον (κορεσμό). Εγκράτεια είναι όταν, θέλων ακόμη να φάγη τις, εγκρατεύηται, και εγείρεται ακόμη πεινών· αυτάρκεια, όταν φάγη το αρκετόν· και κόρος όταν χορτάση. Λοιπόν αν δεν δύνασαι να φυλάξης τα δύο, καν στήθι (παρέμεινε) μέχρι του τρίτου και μη γίνου υπερκορής…».
Η ωφέλεια της νηστείας κατά τον Ιωάννη Χρυσόστομο
Πρώτα από όλα ο Άγιός μας συσχέτιζε τη νηστεία με την υγεία όπως κάνει και η επιστήμη της Διατροφής σήμερα: Με την παραπάνω σκιαγράφηση της αξίας της αληθινής νηστείας αποκαλύπτονται ολοφάνερα και οι ωφέλειες, που πηγάζουν απ’ αυτή. Ας δούμε τον Χρυσορρήμονα της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας τι λέει σχετικά: «η νηστεία είναι μητέρα και της εξαιρετικής υγείας… Ποιος μπορούμε να πούμε ότι ζει περισσότερο απολαυστικά, εκείνος που τρώει λάχανα και είναι υγιής και δεν παθαίνει τίποτα δυσάρεστο ή εκείνος που διαθέτει πλούσιο τραπέζι και είναι γεμάτος από άπειρες αρρώστιες… Είναι γλυκύς και ευχάριστος ο καιρός της νηστείας, η πνευματική άνοιξη των ψυχών, η αληθινή γαλήνη των λογισμών. Καταπραΰνει τα κύματα των αλόγων επιθυμιών. Απομακρύνει από τη σκέψη μας την τρικυμία των παθών… Είναι η γαλήνη των ψυχών μας, το στόλισμα και η ευπρέπεια των γερόντων, η παιδαγωγός των νέων, ο δάσκαλος των συνετών και σωφρόνων… Είναι η τροφή της ψυχής».
Νηστεία και παιδιά
Τελειώνοντας θα θίξουμε ένα πολύ σημαντικό θέμα που είναι η νηστεία των παιδιών. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος μας λέει: «να μαθαίνει το παιδί να νηστεύει, όχι βέβαια πάντοτε, αλλά τουλάχιστον δυο μέρες της εβδομάδας, την Τετάρτη και την Παρασκευή», ενώ ο Μέγας Βασίλειος κηρύττει: «Η νηστεία προστατεύει τα νήπια, σωφρονίζει τους νέους…». Σήμερα άλλωστε, το θέμα της διατροφής των παιδιών με τα μεγάλα ποσοστά παχυσαρκίας που δοκιμάζεται σκληρά και επικίνδυνα από τα σύγχρονα διατροφικά, δυτικού τύπου, πρότυπα, με τα fast-food, σουβλάκια, ανθυγιεινά σνακ, delivery κ.ά η νηστεία της εκκλησίας μας, «η παιδαγωγός των νέων». Έτσι η νηστεία είναι πιο αναγκαία από ποτέ αφού με αυτή νηστεύουμε και όλα τα junk food και το delivery.
Επίλογος
Τα λόγια του διακεκριμένου καθηγητή της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης κου Α. Καφάτου που με βάση τις ερευνητικές του μελέτες είναι: «χριστιανική νηστεία και υγιεινή διατροφή είναι για τη μοντέρνα Ιατρική σχεδόν ταυτόσημες έννοιες». Και πνευματικά: «(νηστεία) η μητέρα της σωφροσύνης, η κατήγορος της αμαρτίας, η συνήγορος της μετανοίας, η πολιτεία των αγγέλων, η σωτηρία των ανθρώπων». Ας την αξιοποιήσουμε όλοι: «… πατέρες και αδερφοί, και στις εβδομάδες που έρχονται … προσθέτοντας θέρμη στη θέρμη, και φροντίδα στη φροντίδα, ως που να φθάσουμε στην κυρία εορτή του Πάσχα με λαμπρυσμένες τις ψυχές και τα σώματα» (Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος).
- Αρχιμ. Σ. Κούτσα «Η νηστεία της εκκλησίας», εκδ. Αποστολική Διακονία, 2001.
- Β. Χαρώνης, Ο. Λαναρά «Παιδαγωγική Ανθρωπολογία Ιω. Χρυσοστόμου», τομ. Γ, εκδ. Βυζάντιον, 1995
- Καφάτος Α., Τζίμης Λ. «Ο ρόλος της διατροφής στην προαγωγή της υγείας και στην πρόληψη των ασθενειών», Παν/μιο Κρήτης, Τομέας Κοινωνικής Ιατρικής και Διατροφής, Ηράκλειο, 1999.
- Ε. Ζουμπανέας, Μ. Μανωλαράκης «Τι καλό θα μαγειρέψεις… σήμερα, μαμά;», εκδ. Ελληνικά Γράμματα, 2002
- http://www.iak.gr/IAK/Greek/Nisteyete.html
- Σ. Περτσεμλίδης, «Νηστέψτε. Σας κάνει καλό»,
- http://www.care.gr/mag/topic/?id=1598
- «Η νηστεία», http://www.imkby.gr/greek/sarakosti/nistia/index.htm
- Γ. Μπεκατώρος «Κατηχητικός λόγος Χρυσοστόμου» στη «Θρησκευτική και ηθική εγκυκλοπαίδεια», τομ. 7, Αθήνα 1965.
- Μητροπολίτου Καστοριάς Σεραφείμ «Το νόημα και η αξία της νηστείας» στου Μον. Μωϋσέως Αγιορείτου «Οι Χριστιανοί σήμερα», Αθωνικά Άνθη, τομ. 9, εκδ Τήνος, Αθήνα 2000
- «Σησάμι, ταχίνι, χαλβάς: Για μια καλύτερη διατροφή», http://www.care.gr/mag/topic/?id=846
