Το έθιμο της της βασιλόπιτας είναι μοναδικό στοιχείο της Ορθόδοξης πνευματικής ζωής που αγιάζει την πρώτη μέρα του έτους μιας και το πρώτο κομμάτι της αφιερώνεται στον Κύριο ημών Ιησού Χριστού. Εδώ θα δείξουμε όλες κατά το δυνατόν διαστάσεις της δεικνύοντας την ανάγκη έκφρασης της αγάπης που πρέπει να περιέχει το νόημά της.

Η ρωμαϊκή ιστορία

Είναι πανάρχαια η συνήθεια (και συγκεκριμένα αρχαία ελληνική) για κοπή πίτας, όπου η ενατένιση του μέλλοντος με την είσοδο νέας σελήνης ή νέας χρονιάς συνοδευόταν με οιωνισμούς και δοκιμασίες της τύχης. Αλλά και στη Ρωμαϊκή εποχή συνήθιζαν τις ημέρες της πρωτοχρονιάς και του δωδεκαημέρου να εκλέγουν σε συμπόσια το “βασιλιά της βραδιάς”, προσχηματικό άλλοθι για ικανοποίηση των καταπιεσμένων ορμών και της υποσυνείδητης εγωιστικής ανάγκης για κοινωνική επιβολή. Κάποτε ο «βασιλιάς» αυτός θυσιαζόταν στον Κρόνο, όπως έγινε στο μαρτύριο του Αγίου Δασίου (298 μ.Χ), ο οποίος αρνήθηκε να εορτάσει σαν οργιάζων ειδωλολάτρης αλλά παραμένοντας τίμιος και συνεπής με το Θεό, ομολόγησε την πίστη του και προτίμησε να θανατωθεί ως μάρτυς Χριστού.

Η ορθόδοξη ιστορία

Συνέβη πολλές φορές ο Χριστιανισμός να διασταυρωθεί με συνήθειες του ειδωλολατρικού κόσμου και να τις μεταστοιχειώσει δημιουργικά. Το ίδιο συνέβη και με το έθιμο της βασιλόπιτας. Πως όμως προσέλαβε το ειδωλολατρικό αυτό έθιμο η ορθόδοξη εκκλησία; Είναι γνωστή η αναπλαστική δυναμική της και η ικανότητά της να μπολιάζει το πρόσλημμα στο καινό περιεχόμενο της σώζουσας αλήθειας. Έτσι ίσως αιτιολογείται η εκδοχή που θέλει το πρώτο συνθετικό της λέξης «βασιλόπιτα» που προερχόταν αρχικά από τον ειδωλολατρικό πρωτοχρονιάτικο «βασιλιά» να αντικαθίσταται με το όνομα του Μεγάλου Βασιλείου (αγιοβασιλόπιτα) που η μνήμη του συνέπεσε την ημέρα εορτασμού της Πρωτοχρονιάς.

Η παράδοση λέει τα εξής: Ο άγιος Βασίλης με την παρρησία του προς το Θεό και με την προσευχή του γλύτωσε τον επιούσιο λαό αποτρέποντας το σκληρό Έπαρχο να επιβάλλει φόρους και να κατασχέσει ότι πολύτιμο είχαν. Αυτή την περιουσία  ο Άγιος έκρυψε σε άρτους των πιστών και τα κατέθεσαν στα πόδια του Επάρχου ο οποίος μετάνοιωσε και άφησε τα υπάρχοντα των Χριστιανών. Κατά άλλη εκδοχή ο άγιος Μερκούριος καβαλάρης κατέτρεξε τον στρατό του τελευταίου. Σε κάθε περίπτωση ο θησαυρός μοιράστηκε πίσω στους πιστούς και ο καθένας θαυματουργικώς βρήκε το χρυσαφικό του στον άρτο που τοποθετήθηκε.

Η ορθόδοξη φιλολογία

“Τα πτερόεντα δώρα” του Παπαδιαμάντη

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες στην ανατολή του νέου έτους συναντούμε κατά κόρον τα γνώριμα στοιχεία του οιωνισμού, της αποθέωσης της τύχης και του τζόγου μετά των συμπαρομαρτούντων. Ο Παπαδιαμάντης άλλωστε τα καταδεικνύει σαφώς περίπου ένα αιώνα πριν στο διήγημά του «Τα πτερόεντα δώρα»: «… Ανέβη (ο Άγγελος) εις μέγα κτήριον πλουσίως φωτισμένον. Ήσαν εκεί πολλά δωμάτια με τραπέζας, κι επάνω των έκυπτον άνθρωποι, μετρούντες αδιακόπως χρήματα, παίζοντες με χαρτιά. Ωχροί και δυστυχείς όλη η ψυχή των ήτο συγκεντρωμένη εις την ασχολίαν ταύτην. Ο Άγγελος εκάλυψε το πρόσωπον με τας πτέρυγάς του, δια να μη βλέπη κι έφυγε δρομαίος.

Εις τον δρόμον συνήντησεν πολλούς ανθρώπους, άλλους εξερχομένους από τα καπηλεία, οινοβαρείς και άλλους κατερχομένους από τα χαρτοπαίγνια μεθύοντες χειροτέραν μέθην. Τινάς είδε ν’ ασχημονούν και τινάς ήκουσε να βλασφημούν τον Άην-Βασίλην, ως πταίστην. Ο Άγγελος εκάλυψε με τας πτέρυγάς του τα ώτα, δια να μην ακούη, και αντιπαρήλθεν…». Επανελήφθη δυστυχώς για άλλη μια φορά και φέτος η αισθησιακή αυτή παραφορά των ανθρώπων που ζητούν απεγνωσμένα να αγκιστρωθούν σε προσχηματικούς εορτασμούς για να αμβλύνουν την αίσθηση της οντικής τους πτώχευσης και να καλύψουν το υπαρξιακό τους κενό. Εις μάτην όμως^. η ανθρώπινη ύπαρξη έχει οντολογικό βάθος. Ο άνθρωπος μετέχει στη λογοποιό ενέργεια του Θεού και ως εκ τούτου απαιτείται προσωπική σχέση μαζί του για να αναπαυθεί ολοτελώς. Κάθε άλλη λανθασμένη κατεύθυνση συντείνει μοιραία στην αλλοίωση και παραφθορά του ανθρωπίνου προσώπου.

“Το φλουρί του φτωχού” του Νιρβάνα

Υπάρχουν ωστόσο στην παράδοσή μας και άλλα στοιχεία σχετικά με τη βασιλόπιτα που αποκαλύπτουν το γνήσιο ορθόδοξο ήθος. Στην κατεύθυνση αυτή είναι πολύ αποκαλυπτικό «Το φλουρί του φτωχού», ένα ζεστό διήγημα του Παύλου Νιρβάνα, όπου η χρυσή λίρα θα βρεθεί ανάμεσα στο κομμάτι του φτωχού και του πρωτοτόκου γιου και όπου ο τελευταίος χωρίς κανένα δισταγμό -μάλλον εν μέσω πειραγμάτων- θα αναλάβει με χαρά να παραδώσει στον πρώτο ζητιάνο που θα χτυπούσε την πόρτα μισή σε αξία λίρα, δηλαδή ένα ολόκληρο θησαυρό – όπως και έγινε. Έτσι αναδεικνύεται η αρετή της ελεημοσύνης στο βαθμό που της αρμόζει μέσα στα πλαίσια μιας ορθόδοξης ερμηνείας του εθίμου της βασιλόπιτας.

“Ο Γιάννης ο Βλογημένος” του Κόντογλου

Αυτή η βιωματική ειρήνη και ενότητα, αμυδρό απείκασμα εκείνης των τριών προσώπων της Αγίας Τριάδας, καταδεικνύεται ολοφάνερα στο διήγημα του Φώτη Κόντογλου – ενός ζηλωτή και “εκτός της πραγματικότητας” κατά κόσμον – «Γιάννης ο Βλογημένος»: «… Κι ο άγιος Βασίλης πήρε το μαχαίρι και σταύρωσε τη βασιλόπιτα κι είπε: Εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος^. κι έκοψε το πρώτο το κομμάτι κι είπε «του Χριστού» κι ύστερα είπε «της Παναγίας», κι ύστερα είπε «του νοικοκύρη Γιάννη του Βλογημένου». Του λέγει ο Γιάννης: Γέροντα ξέχασες τον άη-Βασίλη! Του λέγει ο άγιος: Ναι, καλά! Κι ύστερα λέγει: Του δούλου του Θεού Βασιλείου. Κι ύστερα λέγει πάλι: Του νοικοκύρη, της νοικοκυράς, του παιδιού, του παραγυιού, των ζωντανών, των φτωχών…».

Η ζαχαροπλαστική 

Βασιλόπιτα Πολίτικη ή Σμυρναίικη

Βασιλόπιτα τύπου κέικ

Η θεανθρώπινη διάσταση

Αυτή η αγάπη και η ενότης αποτέλεσμα της ενσυνείδητης συμμετοχής στο Ποτήριον της Ζωής κατανικά το θάνατο που με τις ποικίλες του μορφές επιμένει να δηλητηριάζει τον ανθρώπινο βίο και να «προκαλεί διάστροφες οντολογικές καταστάσεις» για να ακυρώσει το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του κόσμου. Είναι επόμενο ο δούλος των παθών και των ηδονών να φοβάται το αύριο, να αποφεύγει επιμελώς κάθε υπόμνηση του θανάτου και να ατενίζει με αγωνία και αβεβαιότητα το μέλλον. Αλλ’ είναι και επόμενο ο πραγματικά πιστός να τοποθετείται με εμπιστοσύνη μπροστά στην αιωνιότητα, εφόσον συνειδητοποιεί τον Θεό ως Πατέρα και αναμένει ανυπόμονα τη μετοχή εις το Καινόν Δείπνον του πατρικού οίκου κατά την ανέσπερη ημέρα της Βασιλείας Του για να γίνει συμμέτοχος της ανεκλαλήτου χαράς στο ατελεύτητο φως της, όχι εκ μέρους αλλά στην πληρότητά της. Ωστόσο, ο Θεός είναι παρών εδώ και τώρα σ’ όποιον ειλικρινώς και τιμίως τον αναζητεί για να τον ζωοποιήσει και να τον καταστήσει πραγματικά ευτυχή στα όρια μιας αγαπητικής σχέσης γεμάτης πνευματικούς ερωτικούς κραδασμούς που υπερβαίνει κάθε νόημα και λόγο, αποκαθιστώντας τον στην γνησιότητα και την αυθεντικότητα με την οποία τον επλαστούργησε.

Επίλογος

Τέλος να σημειώσουμε ακόμη ότι το έθιμο αυτό είναι «ειρηνικό, συγκεντρωτικό και ενωτικό», η δε μετάδοση των μερίδων, που όλοι λαμβάνουν από τον κοινό άρτο «μοιάζει τελετουργία ομαδικής αγάπης και ενδυναμώσεως» ή έστω μια πρόκληση και μια αφορμή για ενότητα όχι πια συμβολική αλλά έμπρακτη, μέσα από την υπόμνηση μιας ιστορικής εμπειρίας του εκκλησιαστικού σώματος που εξέλιπε και συγκεκριμένα των χριστιανικών αγαπών της πρωτοχριστιανικής κοινότητας των Ιεροσολύμων.

1. «Η ιστορία της Βασιλόπιτας», Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα, εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, σ. 57.
2. Π. Νιρβάνα, «Το φλουρί του φτωχού», Ορθόδοξα Ελληνικά Χριστούγεννα, εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, σ. 215.
3. «Μικρό Εορταστικό Φώτη Κόντογλου», εκδ. ΑΚΡΙΤΑΣ.
4. Αλ. Παπαδιαμάντη, «Τα πτερόντα δώρα», Άπαντα, τομ. Δ., εκδ. Κ. ΜΠΟΥΖΑ.
5. Δ.Σ. Λουκάτου, «Αγιοβασιλόπιττα», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τομ. Α., εκδ. ΜΑΡΤΙΝΟΥ.