Ο «βασιλεύς» των κανόνων

Ο «βασιλεύς» των κανόνων^[1]*

Ιεροσόλυμα 720 μ. Χ. Λαύρα του Αγίου Σάββα.

Αφηγητής: Εδώ μονάζουν δύο ξεχωριστές μορφές της Ορθοδοξίας. Ο Ιωάννης ο Δαμασκηνός (4 Δεκεμβρίου) και ο θετός αδερφός του ο Κοσμάς ο Μελωδός (14 Οκτωβρίου). Βρέθηκαν σ’ αυτό το μοναστήρι μαζί φορτωμένοι με εξαίρετη θύραθεν παιδεία, άριστη γνώση της φιλοσοφίας, αλλά και έμπλεοι Αγίου Πνεύματος εγκαταλείποντας τα υπέρτατα κοσμικά τους αξιώματα και πλούτη.

Η Λαύρα του Αγίου Σάββα του Ηγιασμένου

Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως

Αφηγητής: Οι δύο μοναχοί εξέρχονται από το καθολικό αμίλητοι με το βλέμμα καρφωμένο στο έδαφος. Μόλις είχαν δεχτεί μέσα τους το πανάχραντο Σώμα και Αίμα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού που καίει τα σωθικά τους με θείο έρωτα. Τα αισθήματα που νιώθουν δε μπορούν να περιγραφούν με ανθρώπινα λόγια, αφού ο πένθιμος χαρακτήρας της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής αλληλοδιαδεχόταν το πανηγυρικό φρόνημα της νίκης του Σταυρού επί του διαβόλου. Ο Ιωάννης διασπά τη σιωπή.

Ιωάννης: Κοσμά πρέπει να γράψουμε τον κανόνα της Αναστάσεως του Κυρίου μας.

Κοσμάς: Πρέπει; Η καρδιά μου, ο νους μου, το σώμα μου είναι γεμάτα μια ποίηση, μια μελωδία από το γλυκύτατο Ιησού μας. Πως όμως να βρω τα λόγια να αποδώσω αυτόν τον εσωτερικό μου κόσμο και να αποδώσω το μεγαλύτερο κοσμοσωτήριο γεγονός του ανθρωπίνου γένους;

Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός

Ιωάννης: Κοσμά η Εκκλησία του Χριστού έχει πλέον αφομοιώσει για τα καλά στη λειτουργική ζωή της το σύστημα των κανόνων. Η υμνολογία με την ψαλτική εισαγάγουν πλέον με τον καλύτερο τρόπο τα δόγματα και τις αλήθειες της Ορθόδοξης πίστης στην ψυχοσύνθεση του Χριστιανού. Πρέπει Κοσμά γιατί η Εκκλησία μας μαστίζεται από την αίρεση των εικονομάχων και πρέπει να στηρίξουμε με κάθε τρόπο το φρόνημα των πιστών.

Κοσμάς: Αδερφέ μου Ιωάννη το ξέρεις ότι μέχρι σήμερα ο Χριστός και η Παναγία μας μάς φώτισαν σε τόσους και τόσους ύμνους και κανόνες. Όμως ο κανόνας της Αναστάσεως μου φαντάζει δυσβάστακτο φορτίο.

Ιωάννης: Κοσμά ας αφήσουμε τις συζητήσεις και πάμε να πάρουμε ευλογία από το γέροντα. Φέτος το Πάσχα θα έχουμε τον κανόνα της Αναστάσεως.

Κι οι δυο μαζί: Γέροντα ευλόγησον.

Γέροντας: Τι θέλετε παιδιά μου;

Κοσμάς: Ο Ιωάννης και γω ζητάμε ευλογία να συνθέσουμε τον κανόνα της Αναστάσεως.

Ο γέροντας έμεινε λίγο σιωπηλός.

Γέροντας: Μεγάλο το τόλμημα, μεγάλη κι η βοήθεια του Χριστού και της Παναγίας. Έχει ευλογία. Αποτραβηχτείτε στα κελιά σας κι ο καθένας ας γράψει τον κανόνα του. Όταν θα ολοκληρώσετε τα έργα σας θα αποφασίσουμε ποιον θα ψάλλουμε φέτος. Τον άλλο θα τον ψάλλουμε του χρόνου με τη βοήθεια του Θεού.

Αφηγητής: Οι μέρες της Σαρακοστής καταβροχθίστηκαν από το χρόνο. Οι δυο μοναχοί με τους ασκητικούς αγώνες τους, την προσευχή, τη νηστεία αλλά και το φωτισμό του Αγίου Πνεύματος προσπαθούσαν νυχθημερόν για το δύσκολο αλλά θεάρεστο έργο τους

Άγιος Κοσμάς ο Μελωδός

Μ. Παρασκευή (βράδυ μετά το τέλος της ακολουθίας)

Αφηγητής: Ο Ιωάννης σιγοψάλλει:

«Ἔκστηθι φρίττων οὐρανέ, καὶ σαλευθήτωσαν τὰ θεμέλια τῆς γῆς, ἰδοὺ γὰρ ἐν νεκροῖς λογίζεται, ὁ ἐν ὑψίστοις οἰκῶν, καὶ τάφω σμικρῶ ξενοδοχεῖται, ὃν Παῖδες εὐλογεῖτε, Ἱερεῖς ἀνυμνεῖτε, λαὸς ὑπερυψοῦτε, εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας».

Ιωάννης: Κοσμά δεν είναι πραγματικά συγκλονιστικά τα λόγια αυτού του κανόνα;^[2] Τα μελίρρυτα τροπάρια του έχουν πραγματικά απαράμιλλο κάλλος. Ο κόσμος όλος τραντάχτηκε με το θαύμα της ταφής του Κυρίου μας αλλά κρατά την πίστη του δοξάζοντάς τον. Θεέ μου τι αιώνιες στιγμές. Ανεβάζει τους πιστούς σε άλλους κόσμους

μετατρέποντας το θρήνο της ταφής σε δοξολογία. Αλήθεια τι ύμνοι είναι αυτοί; Και συνεχίζει να σιγοψάλλει ένα άλλο τροπάριο του ίδιου κανόνα:

Ὧ τῶν θαυμάτων τῶν καινῶν! ὧ ἀγαθότητος! ὧ ἀφράστου ἀνοχῆς! ἑκὼν γὰρ ὑπὸ γῆς σφραγίζεται, ὁ ἐν ὑψίστοις οἰκῶν, καὶ πλάνος Θεὸς συκοφαντεῖται, ὃν Παῖδες εὐλογεῖτε, Ἱερεῖς ἀνυμνεῖτε, λαὸς ὑπερυψοῦτε, εἰς πάντας τοὺς αἰῶνας.

Κοσμάς: Ιωάννη η πολυπόθητη Ανάσταση του Κυρίου μας πλησιάζει. Είναι έτοιμος ο κανόνας σου;

Ιωάννης: Ναι, Κοσμά με τη βοήθεια της Υπεραγίας Θεοτόκου είναι έτοιμος.

Κοσμάς: Είναι πραγματικά θαύμα, κι εγώ τον τελείωσα σήμερα το απόγευμα. Να τους δείξουμε στο γέροντα τώρα;

Ιωάννης: Καλύτερα αύριο μετά τον Εσπερινό της Αναστάσεως (πρώτη Ανάσταση όπως λένε) όπου βροντοφωνείται το « Ανάστα ο Θεός…»

Κοσμάς: Ναι καλύτερα έτσι δεν αρμόζει στο πένθος της Μεγάλης Παρασκευής.

Μεγάλο Σάββατο πρωί (μετά τη Θ. Λειτουργία)

Κι οι δυο μαζί: Γέροντα οι κανόνες μας για την Ανάσταση είναι έτοιμοι. Ορίστε.

Γέροντας: Ας έρθει η χορωδία των μοναχών να πάμε στο καθολικό να τους ακούσουμε.

Αφηγητής: Μετά από λίγο στο Καθολικό.

Γέροντας: Δεν έχει ιδιαίτερη σημασία η σειρά. Ας ακούσουμε πρώτα τον κανόνα του Κοσμά

Αφηγητής: Αποδίδεται ο κανόνας του Κοσμά από τη χορωδία.

Ιωάννης: Κοσμά για άλλη μια φορά η Θεία Χάρη σου χάρισε άπλετα το ποιητικό χάρισμα που το συνέθεσες άψογα στο β’ ήχο και μας χάρισες μοναδική γαλήνη και ηρεμία.

Κοσμάς: Σ’ ευχαριστώ Ιωάννη για τα επαινετικά σου λόγια όμως η δική σου πένα είναι γνωστή για την απλότητά της και την ακρίβεια που αποδίδεις τις δογματικές αλήθειες στους ύμνους σου. Ανυπομονώ να ακούσουμε και το δικό σου κανόνα.

Αφηγητής: Ο χορός ψάλλει τον κανόνα του Ιωάννη:

Ὠδὴ α’ Ἦχος α’ εἱρμὸς

«Ἀναστάσεως ἡμέρα λαμπρυνθῶμεν Λαοί, Πάσχα Κυρίου, Πάσχα, ἐκ γὰρ θανάτου πρὸς ζωήν, καὶ ἐκ γῆς πρὸς οὐρανόν, Χριστὸς ὁ Θεός, ἡμᾶς διεβίβασεν, ἐπινίκιον ἄδοντας».

Καθαρθῶμεν τὰς αἰσθήσεις, καὶ ὀψόμεθα, τῶ ἀπροσίτω φωτὶ τῆς ἀναστάσεως, Χριστὸν ἐξαστράπτοντα, καί, Χαίρετε, φάσκοντα, τρανῶς ἀκουσόμεθα, ἐπινίκιον ἄδοντες.

Οὐρανοὶ μὲν ἐπαξίως εὐφραινέσθωσαν, γῆ δὲ ἀγαλλιάσθω, ἑορταζέτω δὲ κόσμος, ὁρατός τε ἅπας καὶ ἀόρατος, Χριστὸς γὰρ ἐγήγερται, εὐφροσύνη αἰώνιος.

Ὠδὴ γ’ Ὁ εἱρμὸς

«Δεῦτε πόμα πίωμεν καινόν, οὐκ ἐκ πέτρας ἀγόνου τερατουργούμενον, ἀλλ’ ἀφθαρσίας πηγήν, ἐκ τάφου ὀμβρήσαντος Χριστοῦ, ἐν ὧ στερεούμεθᾳ».

Νὺν πάντα πεπλήρωται φωτός, οὐρανός τε καὶ γῆ, καὶ τὰ καταχθόνια, ἑορταζέτω γοῦν πᾶσα κτίσις, τὴν Ἔγερσιν Χριστοῦ, ἐν ἢ ἐστερέωται.

Κοσμάς: Σταματήστε! «Και συ αδερφέ Ιωάννη! Όλον το παν, μέσα εις τα τρία ταύτα συμπεριέλαβες, και ουδέν αφήκες έξωθεν. Λοιπόν εγώ ήττημαι και την ήτταν ομολογώ. Όθεν ο μεν δικός σου κανών ας έχει τα πρωτεία και αριστεία, και ας ψάλλεται εις τας του Χριστού Εκκλησίας. Ο δε ιδικός μου ας μένει εν γωνία και εν τω σκότει, ως μη ων φωτός άξιος, και δια τα νοήματα και δια τον πενθικόν και κλαυθμηρόν ήχον καθ’ ον συνετέθη, όστις είναι πάντη ανάρμοστος εις την λαμπροτάτην και κοσμοχαρμόσυνον Ανάστασιν του Κυρίου»^[3]*

Αφηγητής: Από τότε λοιπόν και στο εξής κάθε χρόνο καθιερώθηκε να ψάλλεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία την Κυριακή του Πάσχα (βραδυνή Θ. Λειτουργία) αυτός ο χαρμόσυνος κανόνας (σε α’ ήχο) του Ιωάννη του Δαμασκηνού, που χαρακτηρίζεται ως ο «Βασιλεύς» των Κανόνων και διαλαλεί τη χαρά των ουρανίων και των επιγείων και των καταχθονίων με την Ανάσταση του Χριστού. Όμως ο Θεός χαρίτωσε και τον Κοσμά για την ταπείνωσή του, αφού ανακηρύχθηκε από την Εκκλησία μόνο αυτός Μελωδός (μαζί με το Ρωμανό) και Ποιητής, όπως τον κατεξοχήν της αρχαιότητας, Όμηρο. Τέλος, σε όλες τις μεγάλες εορτές (Χριστούγεννα, Θεοφάνεια, Μεταμόρφωση, Κοίμηση της Θεοτόκου κα) όπου υπάρχουν δύο κανόνες προτεραιότητα έχει αυτός του Κοσμά.

Ο «βασιλεύς» των κανόνων, αυτός ο υπέροχος αναστάσιμος κανόνας του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού ψάλλεται το Μεγάλο Σάββατο το βράδυ μετά το Χριστός Ανέστη. Δυστυχώς οι περισσότεροι από μας τους καλούς χριστιανούς δε θα τον ακούσουμε γιατί πιθανότατα θα προτιμήσουμε την πατροπαράδοτη μαγειρίτσα από την «πολύ Μόσχο γέμουσα Τράπεζα του συμποσίου της πίστης»^[4]*. Όμως ψάλλεται και καθόλη την εβδομάδα που ακολουθεί, τη Διακαινίσιμο, στον όρθρο. Αξίζει πραγματικά να συμμετάσχουμε στη χαρά της Αναστάσεως με τον ορθό τρόπο δηλαδή συμμετέχοντας στη μυστηριακή και μυσταγωγική λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μας.

Σημείωση: Η εργασία αυτή δεν παρουσιάζει την πραγματική ιστορία της σύνθεσης του κανόνα της Αναστάσεως (που πιθανότατα είναι άγνωστη), αλλά έχει στόχο να αναδείξει το υπέρλαμπρο μεγαλείο του.

1. * Κανόνες είναι οι ύμνοι που έχουν συντεθεί και ψάλλονται με βάση ορισμένα τροπάρια «τους ειρμούς» (ή καταβασίες). Αποτελούνται από ομάδες τροπαρίων (συνήθως τέσσερις) και συνδυάζουν τις εννέα βιβλικές ωδές με το εξυμνούμενο γεγονός ή εορτή ή άγιο (Σύνοψη Ιερών Ακολουθιών, εκδ. Ζωή, Αθήνα, 1992). ↑
2.  Ο κανόνας αυτός γράφτηκε πολύ αργότερα από τον Ιωσήφ τον Υμνογράφο και εδώ γίνεται αυτή η συγκατάβαση για την προβολή του λόγω της μεγάλης του σημασίας και ωραιότητας. ↑
3. * Πάσχου Π, «Έρως Ορθοδοξίας», εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Ελλάδος, Αθήνα, σελ. 214. ↑
4. * Λόγος Κατηχητικός, Ιωάννου Χρυσοστόμου, Κυριακή του Πάσχα ↑