Οι έννοιες «ελεύθερες ρίζες» και «αντιοξειδωτικά» τον τελευταίο καιρό, ακούγονται τόσο πολύ, ώστε να διεκδικούν μία ιδιαίτερη θέση και αυτονομία ανάμεσα στα θρεπτικά συστατικά. Με τη χρήση της «φίλης» μας της χημείας (σχετικό άρθρο) θα εξιχνιάσουμε αυτό το θέμα.
Περιεχόμενα
Οι ελεύθερες ρίζες
Οι χημικές ενώσεις είναι ηλεκτρικά ουδέτερες ή, καλύτερα, δεν έχουν κάποιο ηλεκτρικό φορτίο, όπως το μόριο του οξυγόνου (Ο2). Αυτό είναι πολύ ωφέλιμο, γιατί το αναπνέουμε και μας δίνει τη ζωή.
Από την άλλη όμως δημιουργεί αρνητικές επιπτώσεις στον οργανισμό κάτω από διάφορους παράγοντες:
- το κάπνισμα και η έκθεση σε καπνίζοντες χώρους,
- η ραδιενέργεια (π.χ. ακτινογραφία),
- η υπεριώδης ακτινοβολία,
- η περιβαλλοντική μόλυνση,
- ο μεταβολισμός (διαδικασία παραγωγής και κατανάλωσης ενέργειας που γίνεται στα σωματίδια του κυττάρου που ονομάζονται μιτοχόνδρια),
- το άγχος και η κακή διατροφή.
Όπως προαναφέρθηκε στο σχετικό άρθρο το μόριο του οξυγόνου αποτελείται από δύο άτομα οξυγόνου που έτσι όπως είναι συζευγμένα έχουν τα επιθυμητά 8 ηλεκτρόνια το καθένα στην εξωτερική του στοιβάδα. Κάτω λοιπόν από τους προαναφερθέντες παράγοντες σε ποσοστό 2-3% αποκολλάται από το μόριο του οξυγόνου ένα ηλεκτρόνιο. Έτσι απομένει ένα ηλεκτρόνιο μόνο του στο πρώην ζευγαράκι των ηλεκτρονίων δημιουργώντας έτσι την ελεύθερη ρίζα του οξυγόνου Ο2· (η κουκκίδα είναι το μοναχικό ηλεκτρόνιο). Όμως στο μόριο του Ο2 «δεν αρέσει» καθόλου αυτή η κατάσταση και ψάχνει το χαμένο ηλεκτρόνιο στο τριγύρω περιβάλλον του, οπότε διεγείρει μια διαδικασία, που ονομάζεται οξείδωση, και οδηγεί στην πολύ δραστική ελεύθερη ρίζα του υδροξειδίου (ΟΗ·) καθώς και σε άλλες μορφές οξυγόνου
τις ενεργές οξυγονούχες ενώσεις (Reactive Oxygen Species, ROS). Στη συνέχεια με αλυσιδωτές αντιδράσεις παράγονται νέες ελεύθερες ρίζες που πολεμούν τα κύτταρα.
Οι επιπτώσεις στον οργανισμό από τις ελεύθερες ρίζες
Οι ελεύθερες ρίζες μέχρι ένα βαθμό είναι απαραίτητες σε σημαντικές διαδικασίες που πραγματοποιούνται μέσα στον οργανισμό. Οι πιο σημαντικές από αυτές είναι:
- Χρησιμεύουν στο ανοσοποιητικό σύστημα για να σκοτώνουν τα μικρόβια εισβολείς.
- Η διάλυση και η απορρόφηση των τροφών.
- Δε θα γινόταν ο έλεγχος των μυών για να κάνουμε τις απαραίτητες κινήσεις.
Οι ελεύθερες ρίζες όμως, όταν ξεπεράσουν τα ανεκτά επίπεδα – και αυτό γίνεται για μεγάλο χρονικό διάστημα – γίνονται εξαιρετικά επικίνδυνες, γιατί προκαλούν μια αρνητική επίδραση που ονομάζεται οξειδωτικό στρες. Πιο συγκεκριμένα, επιτίθενται στη μεμβράνη των κυττάρων, οξειδώνοντας τις λιπαρές ύλες, από τις οποίες αυτή αποτελείται και τη διαπερνούν, στοχεύοντας στον πυρήνα του κυττάρου όπου βρίσκεται το DNA. Αν και ακουστό τι είναι; Το DNA είναι ένα μακρομόριο (αποτελείται από δύο μεγάλες ελικοειδείς και συμπληρωματικές αλυσίδες), που φτιάχνεται από πέντε στοιχεία: το υδρογόνο (Η), τον άνθρακα (C), το άζωτο (N), το οξυγόνο (O) και το φώσφορο (P). Το DNA αποτελεί το γενετικό υλικό του κυττάρου, του οποίου ο πολλαπλασιασμός γίνεται με διαίρεση σε δύο πανομοιότυπους απογόνους, όπως φαίνεται στο σχήμα (https://el.wikipedia.org)
Αυτή η διαδικασία καταστρέφεται από τις ελεύθερες ρίζες, που επεμβαίνουν στο γενετικό υλικό, αλλοιώνοντας κομμάτια του DNA που λέγονται γονίδια. Μια τέτοια εξέλιξη οδηγεί στην καταστροφή του κυττάρου, που μπορεί να γίνει καρκινικό ή να οδηγηθεί σε πρόωρη γήρανση.
Τα αντιοξειδωτικά και ο τρόπος δράσης τους
Προηγούμενα ειπώθηκε ότι οι ελεύθερες ρίζες σε μεγάλες ποσότητες είναι καταστροφικές για τα κύτταρα του οργανισμού και φυσικά, γι’ αυτόν τον ίδιο. Κάτι, λοιπόν, πρέπει να γίνει. Όλα είναι θαυμαστά φτιαγμένα. Ο οργανισμός έχει δημιουργήσει μηχανισμούς αντίστασης σε αυτές τις ελεύθερες ρίζες. Πιο συγκεκριμένα, χρησιμοποιεί κατάλληλες χημικές ενώσεις, που ονομάζονται αντιοξειδωτικά. Αυτά είναι ουσίες που τις προσλαμβάνουμε μέσα από τη διατροφή μας, όπως η β-καροτίνη, η βιταμίνη Ε, η βιταμίνη C, τα φλαβονοειδή, το λυκοπένιο, οι πολυφαινόλες και διάφορα μέταλλα, όπως το σελήνιο και ο ψευδάργυρος». Πιο κάτω θα συζητηθούν κάποια από αυτά.
Ειπώθηκε ότι το μόριο του οξυγόνου Ο2 χάνει εύκολα ένα ηλεκτρόνιο, μετατρέπεται στη ρίζα Ο2· και στη συνέχεια ψάχνει να το βρει σε άλλα μόρια, δημιουργώντας νέες καταστρεπτικές ρίζες. Τα αντιοξειδωτικά προσφέρουν στη ρίζα αυτό το ηλεκτρόνιο. Τώρα όμως γεννιέται ένα ερώτημα: Αυτό το ηλεκτρόνιο που φεύγει από το αντιοξειδωτικό δε δημιουργεί νέα ρίζα; Όχι, γιατί το αντιοξειδωτικό έχει τη δυνατότητα να κάνει κατάλληλη ανακατανομή των ηλεκτρονίων στη χημική δομή του και να αποσβέσει το δικό του πλέον πλεόνασμα. Οπότε έτσι απενεργοποιεί τη ρίζα.
Οι ωφέλειες των αντιοξειδωτικών
Αν και τα αντιοξειδωτικά έχουν γίνει γνωστά τα τελευταία χρόνια στο ευρύ κοινό για τις ευεργετικές τους ιδιότητες, θα πρέπει να ειπωθεί ότι τα αποτελέσματα που προκύπτουν από σχετικές μελέτες δείχνουν ότι οι ωφέλειες δεν είναι απολύτως γνωστές για τον οργανισμό. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι η ευρεία κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, λόγω των πολλών αντιοξειδωτικών που περιέχουν, συντελεί στην καλύτερη υγεία. Από την άλλη, η αντιμετώπιση των ελευθέρων ριζών αυξάνει το χρόνο ζωής των κυττάρων και, συνεπώς, όπως προαναφέρθηκε είναι αντιγηραντικά και αντικαρκινικά. Επίσης, λέγεται ότι βοηθούν στη λειτουργία της καρδιάς. Πολλά είναι συγχρόνως και αντιβακτηριακά, αφού καταπολεμούν τους μικροοργανισμούς που προσβάλουν τα φρούτα και τα λαχανικά. Τα αντιοξειδωτικά, επειδή λαμβάνονται από τα φρούτα και τα λαχανικά ονομάζονται φυτοχημικά.
Από τα 8.000 φυτοχημικά που έχουν ανακαλυφθεί, υπάρχουν μελέτες μόνο για τα 150. Οπότε γίνεται κατανοητό ότι οι έρευνες γι’ αυτό το θέμα έχουν ακόμη πολύ δρόμο μπροστά τους.
Οι πηγές των αντιοξειδωτικών
Για άλλη μια φορά θα αναφερθούν τα φρούτα και τα λαχανικά που έχουν διάφορα χρώματα, που οφείλονται και στα αντιοξειδωτικά τους, γεγονός που προβαλλόταν από τη γνωστή, ίσως, ενημερωτική καμπάνια «5 χρώματα τη μέρα».
Πιο συγκεκριμένα, δημιουργείται μια μεγάλη λίστα τροφίμων, που είναι δύσκολο να απαριθμηθούν και περιέχουν αυτές τις καταπληκτικές χημικές ενώσεις. Έτσι, “τα αντιοξειδωτικά βρίσκονται στη ντομάτα, στα καρότα, στα μπρόκολα, στα σταφύλια, στα μήλα, στο κόκκινο κρασί, στα πράσινα και σκούρα λαχανικά, στο σέλινο, στο τσάι, στα εσπεριδοειδή, στα ψάρια, στους ακατέργαστους ξηρούς καρπούς, αποξηραμένα φρούτα, στην ελιά και στο ελαιόλαδο.”
Πέντε σημαντικά αντιοξειδωτικά
Η βιταμίνη Ε
Oνομάζεται και τοκοφερόλη είναι ένα ισχυρό αντιοξειδωτικό που εναποτίθεται στις κυτταρικές μεμβράνες. Σήμερα ο αντιοξειδωτικός ρόλος της βιταμίνης Ε θεωρείται μοναδικός, γιατί καμιά άλλη αντιοξειδωτική ένωση δεν μπορεί να την αντικαταστήσει. Η βιταμίνη Ε παίζει σπουδαίο ρόλο στους πνεύμονες όπου τα κύτταρα είναι εκτεθειμένα σε περισσότερο οξυγόνο. Προστατεύει, επίσης, τις μεμβράνες των ερυθρών κυττάρων που μεταφέρουν οξυγόνο από τους πνεύμονες προς τους άλλους ιστούς. Είναι απαραίτητη για να αναπτυχθούν τα νεύρα και ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα» (ποιες τροφές περιέχουν βιταμίνη Ε, www.healthyliving.gr). Όπως και η βιταμίνη C έτσι και η Ε προστατεύει την οξείδωση της κακής χοληστερίνης κι ανεβάζει κάπως την καλή χοληστερόλη. Οι κύριες πηγές της είναι: τα φυτικά έλαια, οι ξηροί καρποί, οι σπόροι και τα όσπρια.
Η βιταμίνη C ή ασκορβικό οξύ
Είναι από τις πιο πολυσυζητημένες και γνωστές βιταμίνες για τις ευεργετικές ιδιότητες που παρέχει στον ανθρώπινο οργανισμό. Είναι από τις ελάχιστες βιταμίνες που έχουν επηρεάσει την ιστορία. Η έλλειψή της έχει σκοτώσει περισσότερους ανθρώπους από οποιονδήποτε άλλο παράγοντα. Πώς; Με τη μορφή της ασθένειας σκορβούτο, η οποία είναι το αποτέλεσμα έλλειψης βιταμίνης C. Παρουσιαζόταν πιο συχνά σε ναύτες, που δεν είχαν πρόσβαση σε φρέσκα φρούτα και λαχανικά για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Οι ωφέλειές της καταγράφονται σε ένα μεγάλο κατάλογο που σίγουρα είναι δύσκολο να παρουσιαστούν όλες. Έτσι η βιταμίνη C:
- Αυξάνει την παραγωγή των λεμφοκυττάρων, δηλαδή στρατιές από λευκά αιμοσφαίρια που αντιμετωπίζουν τους ξένους εισβολείς στο σώμα μας (βλαβερούς μικροοργανισμούς).
- Έχει αποδειχθεί ότι μειώνει την αρτηριακή πίεση και, ως εκ τούτου, μειώνει την πιθανότητα της υπέρτασης.
- Χρησιμεύει ως αντισταμινικό, για να μειώσει τις δυσάρεστες συνέπειες του κοινού κρυολογήματος.
- Βοηθάει στην καταπολέμηση συγκεκριμένων μορφών καρκίνου, όπως του οισοφάγου, του παγκρέατος και της μήτρας.
H βιταμίνη C βρίσκεται, ως γνωστό, στα εσπεριδοειδή αλλά και στα μούρα, στα δαμάσκηνα, στα ακτινίδια, στις πατάτες, σε πολλά λαχανικά και ιδιαίτερα στις πιπεριές.
Το λυκοπένιο
Είναι μια θαυμάσια αντιοξειδωτική ένωση. Ανήκει στα καροτενοειδή και είναι το κύριο από αυτά στο ανθρώπινο πλάσμα του αίματος. Είναι αδερφάκι της β-καροτίνης που είναι με τη σειρά του πρόδρομος της βιταμίνης Α. Προσδίδει το κόκκινο χρώμα στις ντομάτες. Συναντάται και σε άλλα τρόφιμα, όπως στο καρπούζι, στο γκρέϊπφρουτ, στα σαγκουίνια, στην παπάγια και στις φράουλες.
Παρέχει πολλές ευεργετικές ιδιότητες για τον άνθρωπο. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται η πρόληψη:
- Των καρδιακών παθήσεων, όπως του εμφράγματος του μυοκαρδίου.
- Πολλών μορφών καρκίνου (προστάτη, πεπτικού συστήματος, μαστού κ.ά.), μόνο από την συχνή κατανάλωση ντομάτων κυρίως βιολογικών έως και 40%.
- Απώλεια της όρασης, εκφυλισμός της ωχράς κηλίδας στους ηλικιωμένους, που είναι η κυριότερη αιτία τύφλωσης στα άτομα αυτά.
- Οστεοπόρωση κ.ά..
Οι πολυφαινόλες
Οι πολυφαινόλες είναι έγχρωμες, ισχυρές αντιοξειδωτικές ενώσεις (φυτοχημικές) που χωρίζονται σε τέσσερις ομάδες: τα φλαβονοειδή, τα φαινολικά οξέα, τις ανθοκυανίνες, και τα στιλβένια.
Τα φλαβονοειδή αποτελούν τη μεγαλύτερη ομάδα σε ποσότητα πολυφαινολών και είναι απαραίτητα για την υγεία, αφού καταπολεμούν τις φλεγμονές, έχουν αντικαρκινική δράση και προστατεύουν την καρδιά, όπως όλα τα αντιοξειδωτικά. Βρίσκονται γενικά σε πολλά φρούτα και λαχανικά και, ιδιαίτερα, στο κόκκινο λάχανο, στο τσάι, στο κακάο, στο έξτρα παρθένο ελαιόλαδο κ.ά..
Οι φαινολικές ενώσεις προσφέρουν την ίδια προστασία (αντιμικροβιακές και αντικαρκινικές ιδιότητες), όπως και όλες οι πολυφαινόλες. Βρίσκονται κι αυτές σε φρούτα (μήλα, κεράσια ακτινίδια κ.ά.). Ενδιαφέρον προκαλεί η ύπαρξή τους στο κόκκινο κρασί.
Οι ανθοκυανίνες είναι χρωστικές ενώσεις με ποικίλα χρώματα, λαμπρό κόκκινο, μπλε και μώβ χρώμα στα ρόδια , στα σταφύλια, στα μπλε μούρα κ.ά..
Στα στιλβένια ανήκει ένας πραγματικά ισχυρός δυναμίτης, η άγνωστη στους περισσότερους ρεσβερατρόλη, που – πέραν των άλλων γενικών ιδιοτήτων ως αντιοξειδωτικό – βοηθάει στη νόσο Αltshexaimer και στο σακχαρώδη διαβήτη. Βρίσκονται ιδιαίτερα στα μούρα, στις φλούδες των κόκκινων σταφυλιών, στο κρασί, στα φιστίκια, στα φασόλια κ.ά..
Το σελήνιο
Είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό ιχνοστοιχείο για τον ανθρώπινο οργανισμό, παρά το γεγονός ότι δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό. Ενσωματώνεται στο σώμα σε ένα μεγάλο αριθμό ζωτικών πρωτεϊνών, που ονομάζονται σεληνοπρωτεΐνες (selenoproteins). Μέχρι σήμερα έχουν προσδιοριστεί είκοσι πέντε τέτοιες πρωτεΐνες. Βρίσκεται στο έδαφος, συγκεντρώνεται στα φυτά και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, περνάει στην τροφική αλυσίδα. Το σελήνιο βρίσκεται στα περισσότερα τρόφιμα. Πολύ καλές πηγές αποτελούν τα καρύδια, τα ψάρια, τα θαλασσινά, τα εντόσθια (νεφρά και συκώτι) και το κρέας. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί δραστική μείωση του σεληνίου στη διατροφή κατά 50%, γεγονός που προκαλεί ανησυχία για την αύξηση των κινδύνων καρδιοπαθειών και καρκίνου.
Επίλογος
Σε αυτή την εργασία είδαμε πολύπλευρα τα αντιοξειδωτικά που καταπολεμούν τις άκρως επικίνδυνες ελεύθερες ρίζες. Αναφέραμε τόσο τη δράση των τελευταίων όσο και την καταπολέλησή τους από τους συμμάχους μας. Τέλος είδαμε τα σημαντικότερα αν όχι όλα τα γνωστά αντιοξειδωτικά όπως η βιταμίνη Ε, η βιταμίνη C και οι πολυφαινόνολες. Ελπίζουμε λοιπόν ότι δώσαμε πλήρως την εικόνα αυτών τον τόσο ωφέλιμων θρεπτικών συστατικών.
ΠΗΓΗ: Ιωάννης Τσαγκατάκης, Το αδυνάτισμα και Εγώ!, εκδ. Ιτανος, 2015
Πίνγκμπακ:Υπερτρόφιμα για υγεία και ευεξία (μέρος Α) - Food Edu